İnsanın düşünme, tahminde bulunma, akıl yürütme ve bunlardan sonuç elde etme faaliyetlerinin tümüne zekâ denir. İnsanlar varoluşları gereği yaptıkları işlerde ve akılsal aşamalarda zekâlarını kullanır. Her insanın beceri ve yetenekleri birbirinden farklıdır. Bu da onların bir ya da birkaç alanda mantıksal faaliyetler yürüttüğünü gösterir. Geçmiş yıllardan beri en çok dile getirilen konulardan biri de çocukların yetenek ve becerilerine göre eğitim almaları gerektiği savunulur. Ancak bunun nasıl yapılabileceği pek tartışılmamıştır.
Çoklu zekâ kuramı bu konuyu aydınlatmaya çalışan bir bir kuramdır. 1983 yılında Amerikalı psikolog Howard Gardner tarafından ortaya atılmıştır. İnsanda temelde 7 zekâ türünün bir arada bulunduğunu ve bunlardan bir ya da birkaç tanesinin baskın, diğerlerinin de geliştirilebilir olduğunu savunan bir yaklaşımdır. Ancak bu yaklaşım psikologlardan çok eğitimciler tarafından ilgi görmüş ve üzerine pek çok kuram geliştirilmiştir.
Çoklu Zekâ Kuramının Ortaya Çıkışı
Çoklu zekâ kuramı; IQ testlerinin gereken ölçümleri iyi yapmadığının düşünülmesi üzerine ortaya atılmıştır. Hepimizin bildiği; internette, gazete ve dergilerde kolayca yapabileceği IQ testleri ortaya çıktığında, okullara alımlar bu testin sonucuna göre yapılmaya başlanmıştır. Ancak bu birçok kişinin istemediği okullarda okumasına sebep olmuş, öğrenciler sevdiği ve yetenekli olduğu alanlardan uzak kalmışlardır. Bunun üzerine Howard Gardner IQ testlerindeki soruların kişileri tanımaya ve zekâlarını ortaya çıkarmakta yetersiz olduğunu savunmuştur.
Zekâ ve yetenekleri birleştirerek çoklu zeka kavramını ortaya atmıştır. Gardner bu kuramı ile psikoloji dünyasından destek beklerken eğitimciler tarafından ilgi görmüştür. Her öğrencinin birbirinden farklı özelliklere sahip olması farklı yöntemlerle düşünüp anlamasını sağlar. Bu da onlarda farklı zekâ türleri kullanıldığını doğrular niteliktedir. Yani çoklu zekâ kuramı bir yönden eğitim hayatındaki günlük deneyimleri ortaya çıkarmıştır.
Eğitimciler tarafından gördüğü ilgi Gardner’in kuramını geliştirmesini sağlamıştır. Başlangıçta ortaya atılan çoklu zekâ kuramına göre sekiz tane alt zekâ türü bulunmaktadır. Bunlar: Sözel zekâ, matematiksel zekâ, ritmik zekâ, görsel zekâ, bedensel zekâ, kişilerarası zekâ, içsel zekâ ve doğacı zekâdır.
Çoklu Zekâ Kuramının İlkeleri
Normal zekâya sahip tüm bireylerde çoklu zekâ bulunur.
Zekâ türlerinin kişilerdeki gelişimi birbirinden farklıdır.
Bütün zekâ türleri geliştirilebilir özelliğe sahiptir.
Aynı anda birden fazla zekâ türü kullanılabilir.
Kullanılmak istenmeyen zekâ türü ihmal edilerek gelişmesi önlenebilir.
Her zekâ türü kendi içinde farklı sistemlere sahiptir.
Zekâ kendi içinde bir bütündür.
Kalıtım, geçmiş ve kültür zekâ türlerinin gelişimini etkiler.
Zekâ türleri dinamiktir.
Zekâ Türleri
Sözel/Dilsel Zeka
Bu zekâ alanına sahip kişiler dili ustaca kullanır. Okumayı ve yazmayı sever. Konuşmaları düzgündür. Kelimeleri yerinde ve doğru anlamlarda kullanır. Anlatmayı severler. Kolay ikna ederler. Bilgileri çabuk hatırlarlar. Kelimeye dayalı bulmacaları çözmekten hoşlanırlar. İletişimleri kuvvetlidir. Ülkemizde en çok bilinen zekâ alanlarından biridir. Sözel zekâsı baskın olan bireyler sözel dersleri daha çok severler ve bu derslerde başarılıdırlar. Genel olarak “sözelci” diye tabir edilen kişilerdir. Yazarlar, şairler, politikacılar, gazeteciler, hukukçular ve edebiyat öğretmenleri sözel zekâya sahip kişilerin meslekleri arasında gösterilebilir.
Mantıksal/Matematiksel Zekâ
Rakamları anlamlandırmada ustadırlar. Neden-sonuç ilişkisi kurarlar. Mantık yürütebilirler. Hesaplama becerileri yüksektir. Problem çözmeyi ve soyut düşünmeyi severler. Bilime merak duyarlar. Fen ve matematik gibi derslere ilgileri vardır.”Sayısalcı” olarak ifade edilirler. Biilgisayar oyunlarından, tavla ve satranç gibi oyunlardan hoşlanırlar.
İlgili eğitim: Satranç Eğitimi
Akıl yürütme, benzerlik-farklılık bulma, karşılaştırma gibi yöntemlerle kolay öğrenirler. Ders başarısının matematik yapabilmekle eşdeğer görüldüğünü düşünürsek özellikle aileler için oldukça önemli bir zekâ alanıdır. İstatistik, mühendislik, bilgisayar, ekonomi bu zekâ alanının baskın olduğu kişilerin seçebilecekleri meslekler arasındadır.
Müziksel/Ritmik Zekâ
Sesleri anlamlandırma ve ayırt etme ile ilgili bir zekâ türüdür. Bu zekâ alanına sahip kişiler müzik aleti çalma ve beste yapma konusunda başarılıdır. Seslere duyarlıdır. Tempo tutarlar. Şarkıları kolayca tanırlar. Müzik etkinlikleri ile uğraşmaktan keyif alırlar. Bu zekâ türünün meslekleri arasında şarkıcılar, besteciler, müzik öğretmenleri, orkestra şefleri, bestekârlar sayılabilir.
Görsel/Uzamsal Zekâ
Bu zekâ alanında anlamlandırma ve biçimlendirme renk ve şekillere göre yapılır. Bu zeka alanı baskın kişiler hayal kurmayı severler. Mimari, heykel, resim gibi alanlara ilgi duyarlar. Görsel etkinliklerle daha kolay öğrenirler. beyinde canlandırabilme, şema ve harita oluşturma tasarım yapma bu alanın becerileri arasındadır. Grafik ve sembollerle daha kolay öğrenirler. Bu zekâ alanına sahip kişilerin meslekleri ressam, mimar, tasarımcı, grafik tasarımcı, karikatürist ve fotoğrafçı olarak sayılabilir.
Bedensel/Kinestetik Zekâ
Fiziksel yetenekleri ve harekete dayalı bazı becerileri içerir. Bu zekâ alanının baskın olduğu kişiler beden eğitimi derslerini severler. Sporla iç içedirler. Zekaları ile vücutlarını koordineli bir biçimde kullanabilirler. Uzun süre yerlerinde sabit olarak kalamazlar. Aktif işleri tercih ederler. Masa başında oturmak onlara göre değildir. El becerisi gerektiren işlerde başarılıdırlar. Dokunarak anlamayı severler. Dans etmekten ve yap-boz gibi etkinliklerle uğraşmaktan hoşlanırlar. Rol oynama, deney, gezi, inceleme gibi yöntemlerle daha kolay öğrenirler. Bu zekâ alanının meslekleri beden eğitimi öğretmeni, sporcu, dansçı, cerrah ve heykeltıraş olarak karşımıza çıkar.
Kişilerarası/Sosyal Zeka
Bireyler arasındaki iletişimi ifade eden bir zekâ türüdür. Bu zekâ türünün baskın olduğu bireyler iş birliği içinde alışmayı severler. Çok arkadaşları vardır. Farklı kültürlere ilgi duyarlar. İnsanlarla çabuk kaynaşırlar. Yardım etmeyi severler. Empati kurabilirler. Eşli etkinlikler, grup çalışmaları, proje çalışmaları ve rol oynama gibi etkinliklerle kolay öğrenirler. Sosyal zekâsı baskın olan bireylerin en çok tercih ettiği meslekler politikacılık, psikoloji, rehberlik, öğretmenlik ve iletişim uzmanlığıdır.
İçsel/Öze Dönük Zekâ
Kişinin kendini iyi tanımasını ifade eden zekâ türüdür. Bu yönü baskın kişiler özgürlüğüne düşkündür. Öz güvenleri yüksektir. Bireysel çalışmayı severler. Başkaları ile etkileşim halinde olmaktan hoşlanmazlar. Başarısızlıklarından ders çıkarırlar. Kendilerine gerçekçi hedef koyarlar. Kendilerini motive edebilirler. Hobileri vardır. Eleştirel düşünme, bireysel çalışma, yaratıcı düşünme gibi etkinlikler yaparlar. İçsel zekânın baskın olduğu bireylerin en çok seçtiği meslekler arasında yazarlık, terapistlik, liderlik ve sosyal hizmet uzmanlığı sayılabilir.
İlgili eğitim: Yöneticilik Ve Liderlik Eğitimi
Doğacı/Varoluşsal Zekâ
Bu zekâ türü Gardner tarafından diğer zekâ türlerinden sonra ortaya atılmıştır. Doğaya ilgi duymayı ifade eder. Bu zekâ alanı baskın kişiler doğal kaynaklarla ilgilenirler. Doğadaki diğer canlılara meraklıdırlar. Bitki yetiştirmeyi ve hayvan beslemeyi severler. Sağlıklı bir doğa oluşturmak için çaba harcarlar. Gezi, gözlem, yürüyüş ve ekolojik çalışmalar gibi etkinlikler yaparak kolay öğrenirler. Doğacı zekâya baskın olarak sahip olan kişiler çevre mühendisliği, maden mühendisliği, fotoğrafçılık, dağcılık ve tıp gibi alanlardan meslek seçerler.
Tüm bu zekâ türlerinin dışında Howard Gardner’ın ortaya attığı zekâ türlerine ek olarak Daniel Goleman tarafından ortaya atılan duygusal zekâ diye bir zekâ türü de mevcuttur. Gardner’ın sosyal ve içsel zekâ türlerinin birleşimi olarak görülebilir. Kişinin kendisinin ve çevresinin farkında olmasını, motive olmasını ifade eder. İletişim ve etkileşim de duygusal zekânın kavramlarındandır.
Zekânın bileşenleri birbirinden farklıdır. Bu da hem aynı bireylerde farklı zekâ türleri oluşmasına, hem de farklı bireylerde farklı zekâ türleri oluşmasına yardımcı olur. Zekâ türleri meslek seçiminde çok etkilidir. Birey kendini iyi tanırsa seçeceği meslekte başarılı olma olasılığı yükselir. Bu nedenle çoklu zekâ kuramı eğitim alanında çok kullanılmaktadır.
