Medya, sosyal medya ve dijitalleşme, beraberinde birçok kazanım ve kullanım yaratsa bile, her şeyin güllük gülistanlık olduğu bir ortamı vaat edebilecek bir kullanımdan uzaktır. Bu durumu en çok da yalan haber ve kasıtlı değiştirilen bilgilerin hızla yayılmasında görüyoruz.
Günümüz medyasının en büyük sorunlarından biri hâline gelen dezenformasyon, yayılma hızını da artırarak gerçek bilgilendirmenin önünü kapatmaktadır. Bilhassa sosyal medya, dezenformasyonun yayılmasında ve etkisini artırmasında birincil role sahip. Gazeteciliğin ve haber medyasının güncel sorunlarından biri olan dezenformasyon, sadece medyanın sorumluluğunda olan bir durum değildir.
Sosyal medyada gördüğümüz üzere dezenformasyonun ve yalan bilginin yayılma sürecine gazeteci ya da medya çalışanları haricindeki kişiler de katılmaktadır. Sosyal medya dilini kullanacak olursak söz konusu kişi ve gruplar botnet, bot ve troll olarak adlandırılmaktadır.
Peki dezenformasyonun yayılmasını önlemekle beraber bu haber görünümlü yanıltıcı bilgileri nasıl eleyebilir ve farkına varabiliriz? Öncelikle dezenformasyonun ne olduğunu tam olarak anlayabilmek, farkındalığı artırılabilir. Bunun için de yazımızı okuyarak ön bilgi ve fikir edinebilirsiniz.
Dezenformasyon Nedir?
TDK tanımıyla dezenformasyon; bilginin çarpıtılması olarak ifade ediliyor. TDK tanımı haricinde ise kişi ya da grubun bilinçli, kasıtlı olarak dolaşıma soktuğu bilgi ve haberler de dezenformasyon olarak tanımlanır. Dezenformasyon haber ya da bilgilendirme, bilerek doğrudan uzaklaştırılır ve çoğunlukla bir kitlenin, grubun menfaatleri için kullanılır. Özellikle çıkarlar söz konusu olduğunda dezenformasyon kullanımının arttığını görebiliriz.
Kitleyi ikna etmek ve yönlendirmek amacıyla kullanılan dezenformasyon, gerçeğin yerine yalan, eksik ve gerçekten uzak bir biçimde ortaya yayılır. Zaten dezenformasyonun nihai amacı da yayılmak ve kitle üzerinde bir etki yaratabilmektir. Her ne kadar bu tür çarpıtılmış bilgiler, medya ve sosyal medyada kendine imkân yaratsa da yine sosyal medya üzerinden kısa sürede yalanlanarak ortadan kaybolabilir. Fakat her haber ve bilgi için bunu söyleyemeyiz.
Bazı bilgilendirmelerin uzun bir süre geçtikten sonra doğru ve gerçek olmadığı ortaya çıkıyor. Genellikle menfaat, propaganda ve kampanya için yayılan dezenformasyon haber ve bilgiler, hemen fark edilemiyor ve etkisi de uzun süre devam edebiliyor. Dezenformasyon ile ilgili bilinmesi gerekilen konulardan biri de tümüyle bir bilginin yanlış olmadığı durumların varlığıdır. Yani, zaman zaman gerçek bir bilginin yanında kasıtlı bir bilgi de sunulabiliyor. Yine gerçek haber fotoğrafları da amaca hizmet etmek için kasıtlı bilgiyle verilebiliyor. Kısacası dezenformasyon bilgilendirmeyi, kötü niyet taşıyan ve belli bir amaca hizmet eden bilginin ters yüz edilmesi olarak tanımlayabiliriz.
Mezenformasyon Ne Demek?
Dezenformasyon genellikle yanlış haberle karıştırılmaktadır. Oysa yanlış haber veya bilgilendirme dediğimiz mezenformasyon, dezenformasyondan temel bir farkla ayrılır. Mezenformasyonda yanlış bilgi vardır; fakat söz konusu yanlışlık kötü niyet taşımamaktadır.
Dezenformasyonda ise bilinçli hareket ve kasıt vardır. Yanlış, yalan ve kasıtlı bilgiler, kısa sürede etkileşim sağlamak ve belli bir kitleyi manipüle etmek için yaratılır. Mezenformasyondaki bilgi ve haber ise hatalı bir içerik sunar ama bu içeriğin farkına varıldığında düzeltme yapılır.
Dezenformasyon Haber Örnekleri
Daha çok siyasi kampanya ve savaş dönemlerinde ortaya çıkan dezenformasyon haber ve bilgiler, günümüzde etki alanını daha da artırmaktadır. Tabii ki bu durumun en büyük sebeplerinden biri, sosyal medyanın egemen iletişim ve haber ortamı yaratmasıdır. Geniş bir kitleye ulaşmak amacıyla kampanya ve söylemler, başta Twitter olmak üzere sosyal medya mecralarında kendine olanak yaratır.
Özellikle troll ve bot hesap diyebileceğimiz kişi ya da gruplar, sık sık kişisel veya siyasi menfaatler için komplo teorileri, abartılı içerikler, gündemi değiştirme amacı taşıyan kulis bilgilerini paylaşabilmektedirler. Yaşadığımız dönemde dezenformasyonu üretmek epey kolay hâle gelmiştir. Bilhassa işin içine siyasi aktörler girdiğinde, dezenformasyonun yayılımı oldukça hızlı seyretmekte.
Siyasi kampanya ve savaş dönemlerinde ortaya çıkan en ünlü dezenformasyon haber örneklerinden biri, 1990 yılında ABD'nin kullandığı manipülasyondur. 1990 yılında, genç bir Kuveyt kızının ABD kongresinde söylediği sözler, Irak'ı işgal noktasında ikiye ayrılan ABD halkını yönlendirecek bir etkiye sahipti. Nayirah el-Sabah adlı kız çocuğu, kendisinin gönüllü çalıştığı bir Kuveyt hastanesindeki yeni doğan bebeklerin Iraklı işgalciler tarafından alıkonulduğunu ve ölüme terk edildiğine tanıklık ettiğini açıkladı. Gözyaşları içinde yapılan bu açıklama, medya ve siyasi aktörler tarafından sıkça Irak'ın işgali meselesinde kullanıldı ve toplumda güçlü bir ikna edici role sahip oldu. Fakat, ABD'nin bir manipüle amacı taşıyan bu bilgilendirmesinin, sahte olduğu da ortaya çıkartıldı. Söz konusu konuşmayı Kuveyt Krallığına bağlı hizmet veren ABD'li bir halkla ilişkiler ajansı hazırlamıştı ve küçük kızın da Kuveyt ABD Büyükelçisinin kızı olduğu ortaya çıkartılmıştı.
Yönlendirme ve geniş kitlelere ulaşma amacı taşıyan bir diğer dezenformasyon örneği ise size oldukça tanıdık gelecektir. Pandemi döneminin çıkmazında ortaya atılan komplo teorileri, aşı çalışmaları için de epey kullanıldı. Aşının çip takma meselesine varan yanlış ve gerçek dışı bilgilendirmesi, hâlâ etkisini sürdürse de bilimsel ve resmi kaynakların varlığı da dezenformasyonu önleyecek güce sahip. Yine de etki alanını sosyal medyada genişleten haber ve bilgilerin, dezenformasyonun farkına varamayan kişiler üzerinde etkili olduğu da bilinmekte.
Dezenformasyona Karşı Neler Yapılabilir?
Daha önce de belirtiğimiz üzere dezenformasyon haber ya da bilgideki içerik, doğru olabilir. Fakat dezenformasyona sebep olan şey, doğrunun ya da gerçeğin kasıtlı bir şekilde bozulmasıdır. Ayrıca dezenformasyondaki etki, ani duygu değişimlerine oynar ve harekete geçirmeye yöneliktir. Bunun gibi etki ve durumlardan uzak durmak için ise farkındalığı yükseltmek gerekir. Özellikle bu haberlerin kitle iletişim araçları vasıtasıyla yayıldığını düşünecek olursak medya okuryazarlığı kavramının neden gerekli olduğunu bir kere daha anlayabiliriz.
Medya okuryazarlığı; medyadaki bilgi ve içerikleri anlayabilme, değerlendirebilme ve sorgulayabilmeyi içerir. Medya okuryazarlığı yetkinliğiniz ne kadar yüksek olursa o kadar dezenformasyon haberi de analiz edebilir ve haberin yayılmasındaki etkinizi azaltabilirsiniz. Medya okuryazarlığı yetkinliği dışında, sosyal medya okuryazarlığı yetkinliği de edinmelisiniz. Dezenformasyon niteliği taşıyan haber ve bilgiler kendine en çok sosyal medyada yer bulabiliyor. Edineceğiniz okuryazarlık yetkinlikleriyle, içeriklerin doğruluğunu ya da yanlışlığını tespit edebilecek bir farkındalığa erişebilirsiniz. Daha başka yollarla da dezenformasyonu önleyebilirsiniz. Aşağıdaki yolların farkına vararak siz de dezenformasyonun etkisini azaltabilir ve yayılmasını önleyebilirsiniz.
Dezenformasyon Kökenli Haber ve Bilgilerde Güvenilir Kaynaklara Başvurmak
Teyit Sitelerini ve Kaynaklarını Kontrol Etme
Sosyal Medyadaki Bilgi Kirliliğinin Farkında Olmak
Sosyal Medya Mecraları Aracılığıyla Yayılan Dezenformasyon Bilgileri Site Üzerinden Şikayet Etme
Eleştirel Düşünme Yetkinliğinizi Artırma
Takipçi Sayısı Fazla Olan Hesapların Her Söylediğini Dikkate Almama ve Araştırma
Haber ve Bilgilendirmede Kullanılan Fotoğrafları Tek Başına Değerlendirmeme
Sıkça Sorulan Sorular
Dezenformasyonun sosyal medya ve diğer iletişim araçlarındaki yayılma hızı ve etkisi ne şekilde artmaktadır?
Dezenformasyonun Yayılma Hızı ve Etkisi
Günümüzde, dijital teknolojiler ve sosyal medya kullanımının yaygınlaşması ile beraber, ve iletişim alanında yaşanan gelişmelere paralel olarak, dez ve yanlış bilgilendirmenin yayılması da hız kazanmıştır. Dez, sosyal platformları ve diğer iletişim araçları üzerinden yayılma hızı ve etkisi giderek artan önemli bir sorundur. Bu durum, gerçek bilgilendirmeyi engellemekte ve halkın doğru bilgiye ulaşmasını zorlaştırmaktadır.
Sosyal ve Dez
Özellikle sosyal platformlarında, kullanıcılar arasında bilgi paylaşımının hızla gerçekleşmesi, dezun yayılmasında ve etkisini artırmasında birincil faktördür. Bu platformlarda, gazeteci ve çalışanları dışındaki kişiler tarafından yapılan paylaşımlar, botnet, bot ve troll olarak adlandırılan kişi ve gruplar tarafından da desteklenerek, dez ve yalan haberlerin yayılmasına katkı sağlamaktadır.
Dezun Tanımı ve Amacı
Dez, Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından 'bilginin çarpıtılması' olarak tanımlanırken, başka kaynaklarda, bilinçli ve kasıtlı olarak dolaşıma sokulan yanlış bilgi ve haberler olarak da ifade edilir. Dez, çoğunlukla bir kitlenin, grubun menfaatleri için kullanılır ve kitleyi ikna etmek, yönlendirmek amacını taşır. Özellikle çıkarlar söz konusu olduğunda dez kullanımının arttığı görülmektedir.
Dez ve Mez Arasındaki Fark
Dez, sıklıkla yanlış haberlerle karıştırılsa da, aslında yanlış bilgilendirme kavramından temel bir farkla ayrılır. Yanlış haber veya bilgilendirmeyi ifade eden mez, farkında olmadan hatalı bilgiler içerebilirken, dez bilinçli ve kasıtlı bir biçimde yapılan manipülasyonları kapsar.
Dezu Engelleme ve Farkındalık
Dezun yayılmasını önlemek ve bu haber görünümlü yanıltıcı bilgileri eleme sürecinde, öncelikle farkındalığın artırılması ve dezun ne olduğunu tam olarak anlayabilmek büyük önem taşır. Bilinçli ve dikkatli bir sosyal kullanımı ile yanlış ve eksik bilgilerin yayılmasına engel olunabilir ve gerçek bilgilere ulaşmak kolaylaşır.
Dezenformasyonun gerçek bir bilgi yanında kasıtlı yanıltıcı bilgi sunma özelliği nasıl saptanabilir ve bu durumun önüne geçilebilir mi?
Dezenformasyonun Saptanması ve Önlemeye Yönelik Yaklaşımlar
Medya ve sosyal medyanın gelişimiyle birlikte, dezenformasyon ve yalan bilgilerin yayılması da büyük sorun haline gelmiştir. Dezenformasyonun gerçek bir bilgi yanında kasıtlı yanıltıcı bilgi sunma özelliğini nasıl saptanabilir ve bu durumun önüne geçilebilir mi?
Dezenformasyonun Farklı Yönleri
Dezenformasyonda, gerçek ve yanlış bilgilerin birleştirilerek, kitleleri manipüle etmek amacıyla kullanılması söz konusudur. Bu nedenle, dezenformasyonun saptanması ve önlenmesinde, bilgiye ve kaynağına dikkat etmek önemli bir faktördür. Özellikle gerçek bilgilerin yanında kasıtlı yanıltıcı bilgiler verildiğinde, doğru bilgiyi anlamakta güçlük çekebiliriz.
Farkındalığın Artırılması
Dezenformasyonla mücadelede farkındalık, önemli bir araçtır. Öncelikle dezenformasyonun ne olduğunu ve nasıl yayıldığını bilecek düzeyde bilgi sahibi olunmalıdır. Böylece, gerçek bilgilerle yanıltıcı bilgilerin arasındaki farkları daha rahat görmek mümkün olacaktır.
Doğru Kaynakların Takibi
Dezenformasyonla mücadele etmenin bir başka yolu da, doğru ve güvenilir kaynaklardan bilgi almak ve bu tür kaynakları kullanarak karşılaşılan bilgileri kontrol etmektir. Sosyal medya ve diğer mecrada yayılan bilgilerin doğruluğunu anlamak ve destekleyen güvenilir kaynakları bulmak, bu süreçte oldukça etkili olacaktır.
Yanıltıcı Bilgilerin Kontrolü ve Denetimi
Son olarak, bireylerin kendi sorumluluklarının bilincinde olarak, paylaşılan bilgilerin doğruluğunu araştırmaları ve yanlış bilgi paylaşımına katkıda bulunmamaları gerekmektedir. Ayrıca, sosyal medya platformları ve medya kuruluşlarının da dezenformasyon içeren içerikleri tespit edip, önlemek amacıyla gerekli düzenlemeleri yapmaları ve denetim faaliyetlerini yürütmeleri önemlidir.
Sonuç olarak, dezenformasyonun gerçek bilgi yanında kasıtlı yanıltıcı bilgi sunma özelliği saptanarak ve bu durumun önüne geçmek için farkındalık, doğru kaynakların takibi ve kontrol ile denetim süreçlerine özen gösterilerek mücadele edilebilir. Bu sayede hem bireylerin doğru bilgilerle donanması, hem de toplumun sağlıklı ve bilinçli bir şekilde gelişimi için çaba sarf edilmiş olacaktır.
Dezenformasyon haber ve bilgilerinin başta siyasi kampanyalar ve savaş dönemleri olmak üzere farklı alanlarda kullanımı ve etkileri nelerdir?
Dezenformasyonun Kullanım Alanları ve Etkileri
Siyasi Kampanyalar ve Savaş Dönemlerinde Dezenformasyon
Dezenformasyon, yani yanıltıcı ve çarpıtılmış bilgi yayma, siyasi kampanyalar ve savaş dönemleri başta olmak üzere farklı alanlarda kullanılmaktadır. Bu tür bilgilerin yayılması, kitleleri manipüle etmek ve belirli amaçlara hizmet etmek için gerçekleştirilen stratejik uygulamalardır. Özellikle sosyal medya ve dijital platformlardaki hızlı iletişim, dezenformasyonun yayılması için uygun ortam sağlamaktadır.
Etkileri: Kitleleri Yönlendirme ve Manipüle Etme
Dezenformasyonun en önemli etkisi, kitlelerin düşüncelerini ve davranışlarını yönlendirme ve manipüle etme kabiliyetidir. Yayılan yanlış ve kasıtlı haberler, toplumun gerçeklik algısını etkileyerek belli bir eğilim veya yargıya sevk edebilir. Bu etki, siyasi oyunlar ve çıkar çatışmalarıyla alakalı olarak önemli sonuçlar doğurabilmektedir.
Dezenformasyonun Kitle İkna Etmeye Yönelik Kullanımı
Dezenformasyon, kitleleri ikna etmek ve yönlendirmek amacıyla kullanılır. Doğru, eksiksiz ve tarafsız bilginin yerini alan çarpıtılmış ve sübjektif bilgilerle, toplumda belirli sempati veya antipati yaratılması amaçlanır. Böylece bir olay, kişi veya durum lehine veya aleyhine hareket eden bir kamuoyu oluşturulabilir.
Gerçek ve Yanıltıcı Bilgi Arasındaki İlişki
Dezenformasyonun etkinliğini artıran faktörlerden biri de gerçek bilgilerle yanıltıcı bilgilerin bir arada sunulmasıdır. Bu sayede, alıcıların doğru bilgi ve yanıltıcı bilgiyi ayırt etmekte zorlanması sağlanarak, dezenformasyonun etkisi güçlendirilir. Örneğin, bir haberde aldığı gerçek fotoğraflarla yanılsama yaratılarak, haberin doğru olduğu izlenimi verilebilir.
Dezenformasyon ve Toplumun Farkındalığını Artırmak
Yanıltıcı ve çarpıtılmış bilgilere karşı toplumun farkındalığını artırmak önemlidir. İlk adım olarak, dezenformasyonun ne olduğunu anlamak ve bu tür bilgilere karşı sağduyulu olmak gerekmektedir. Ayrıca, alınan haberin ve bilgilerin kaynağını sorgulamak, doğruluğunu kontrol etmek ve karşıt görüşleri de incelemek, dezenformasyonun etkisini azaltmada önemli bir rol oynamaktadır.
İlgili Kurslar
Medya Okuryazarlığı Eğitimi
Medya okuryazarlığı: mesaj analizi, kaynak güvenilirliği ve yanlış bilgiye karşı kalkanlar. Eleştirel düşünme pratikleri.
Sosyal Medya Uzmanlığı Eğitimi - Sosyal Medya Kursu
Sosyal medya uzmanlığında strateji, içerik ve ölçüm. Takipçi değil, değer yaratan etkileşim.
Dijital Pazarlama Eğitimi
SEO, PPC ve sosyal reklamı analitikle birleştirerek A/B testleriyle mesaj‑teklif uyumunu optimize edin ve ölçülebilir ROI sağlayan kampanyalar yürütün.
