Eleştiri kavramı günlük yaşamımızda çoğunlukla olumsuz şekilde algılanır. Bir konu hakkında eleştiri yaparak düşünce belirten kişilerin, o konu hakkında tamamen olumsuz yönlerini ön plana çıkartacağı kabul edilir. Fakat eleştiri yalnızca olumsuzluklar üzerine odaklanan ve kötü yönleri ortaya çıkaran bir kavram değildir. Çok boyutlu ve derinlemesine bir bakış açısı geliştirmeyi hedefler. Düşünmeye yönelik farklı ve zengin anlamlar oluşturan eylemlerin odak noktasını ortaya çıkarır. Eleştiri sadece olumsuz tarafları değil, aynı zamanda olumlu tarafları da belirtir. Bir konu hakkında iyi ve kötü olan durumlar beraber değerlendirilmektedir.
Eleştirel düşünme, analiz yaparak akıl yürütme ve bunları değerlendirme gibi zihinsel süreçleri kapsayan düşünme şeklidir. Dikkatli ve aktif bir biçimde derinlemesine yapılan, kontrollü ve değişime açık, nesnel düşünme türüdür. Bir yargıya ulaşabilmek için onu meydana getirecek olan olguların analiz edilmesi gerekir. Eleştirel düşünme genel olarak bir olgunun akılcı ve tarafsız olarak analizini ve olgu ile ilgili gerçek kanıtların değerlendirilmesini kapsayan süreçtir. Dil bilim açısından bakıldığında Latince criticus kelimesinden türemiştir. İngilizce olarak da critic yani eleştiri kelimesinin anlamını karşılar.
Eleştirel düşünme gerçekleştirebilmek için eleştirel bir bakış açısına sahip olmak gerekir. Eleştirel bakış, üzerine düşünülen konu, nesne ya da olay hakkında hep aynı noktadan değil, farklı noktalar ve farklı açılardan bakmayı şart koşar. Böylece konu hakkında ilk düşünce ile son düşünce arasında bir anlam değişimi ortaya çıkar. Bu durum konunun farklı boyutlarıyla değerlendirilmesini sağlar. Eleştirel düşünme kendi içerisinde yöntemler barındıran bir süreçtir.
Eleştirel Düşünme Nasıl Gerçekleştirilir?
Eleştirel düşünme Sokrates’e kadar uzanan bir kavramdır. O dönemde bu kavram, insanların davranışlarına rehberlik eden ve felsefeyi aracı olarak kullanan mantıklı düşünme eylemi olarak kabul edilmiştir. Süreç içerisinde olaylar hakkında doğru tanımlamalar yapılması olarak tanımlanmış, zaman ilerledikçe daha kapsamlı bir biçimde ele alınmıştır.
eleştirel düşünme gerçekleştirilirken kritik yapmak ve bu doğrultudaki gerekli olan becerileri bilmek ve bunları doğru biçimde kullanmak oldukça önemlidir. bu düşünme şekli akılcıdır. bunun için akıl yürütme ilkelerine hâkim olmak ve düşünceyi bu ilkeler ışığında geliştirmek gerekir. bilimsel araştırma yöntemleri eğitimi ile yöntemler hakkında bilgi sahibi olabilirsiniz. Bu yöntemleri kullanmak, kritik yapma ve farklı olguları değerlendirebilmek açısından gereklidir. Eleştirel düşünme sürecini engelleyebilecek şeylerin farkında olmak ve bu engelleri dikkate almak gerekir. Taraflı davranmak, eksik bilgi sahibi olmak gibi durumlar bu sürecin etkili ve doğru bir şekilde gerçekleştirilmesini engelleyebilir. Böylece sağlıklı bir düşünme gerçekleştirilemeyeceği gibi elde edilen yargılarda da sorunlar olabilir.
İlgili Eğitim: Bilimsel Araştırma ve Yazma Teknikleri Eğitimi
Eleştirel düşünme sürecini engelleyen faktörlere daha detaylı bir şekilde bakmak faydalı olacaktır. Çünkü bu faktörlerin öğrenilmesi düşünme sürecinin doğru yönetilmesine katkı sağlar. Kişi, nelerden kaçınması gerektiğini bilmeden süreci doğru yönetemez. İlk faktör kişinin üzerine düşüneceği konuya yaklaşımıdır. Tek yanlı, seçici, inatçı ve taklitçi bir yaklaşım sergilemek yanlıştır. Peşin fikirli olmak, hata yapmaktan korkmak, mantık ilkeleri ile araştırma tekniklerini yanlış uygulamak ve bilgisizlik düşünme sürecini engeller. İkinci faktör kişinin kendisinde bulunan özelliklerdir. Önyargılı, egoist, kendini yeterli gören ve bağımlı kişilik yapısına sahip kişiler eleştiri yapmakta zorlanırlar. Son faktör ise kişinin düşünce biçimleridir. İdeolojik, grup ve otorite merkezci düşünmeler yapan kişiler, eleştirel düşünme sürecini gerçekleştirirken ciddi hatalara düşebilirler. Bu yüzden tarafsızlığı korumak ve nesnel bir yaklaşım sergilemek çok önemlidir.
Eleştirel Düşünme Göstergeleri Nelerdir?
Eleştirel düşünme doğru gerçekleştirildiğine dair göstergelere sahiptir. Göstergeler bir nevi bu düşünme sürecinin yöntemlerini ifade eder. Belirteceğimiz göstergeleri uygulayan kişiler kritik düşünmeyi uygulamaktadır. Peki bu göstergeler nelerdir?
Bir konu veya nesne ile ilgili düşünceler arasındaki mantıksal ilişkileri anlayabilmek.
Bakış açısını genişleterek farklı yaklaşımları tanımlamak ve değerlendirmelerini yeniden yapabilmek.
Üzerine düşünülen konu hakkında tutarsızlıkları fark edebilmek.
Problemlerin çözümüne ilişkin sistematik yaklaşımlar sergilemek.
Çeşitli fikirler arasında oluşan farklılıkları ve benzerlikleri tespit edebilmek.
Elde edilen ve öne çıkarılan yeni fikirlerin düşünülen konu için önemini ve uygunluğunu tanımlayabilmek.
Süreç sonunda elde edilen düşünceyi tüm gerekçeleri ile birlikte nesnel ve mantıklı bir biçimde savunabilmek.
Tüm bu göstergelere sahip olan bir kişi eleştirel düşünme için gerekli olan davranışları gösterebiliyor demektir. Ayrıca bu düşünme biçimini uygulayan kişiler ile ilgili Amerikan Felsefeciler Birliği çeşitli özellikler ifade etmiştir. Buna göre bu kişiler; sürekli olarak araştırırlar ve neden ararlar, açık fikirli ve önyargısızdırlar, yargılarken dürüst davranırlar, alçak gönüllüdürler, ölçütlerinde mantıklı ve net bir bakış açısına sahiptirler.
Eleştirel Düşünme Süreci Nasıl İşler?
Eleştirel düşünme derin bir süreci ifade eder. Bu sürecin kendi içerisinde aşamaları bulunur. Tüm aşamalar süreci doğru değerlendirmelere ulaşılabilmesi için geliştirir ve sonuca doğru götürür. Düşünme sürecinin aşamalarını inceleyelim.
Tanımlama: Düşünme eylemini gerçekleştirmek için ilk olarak problemin tanımlaması gerekir. Belirli bir problem üzerinden tanımlama yapılarak sonuca ulaşılmaya çalışılır.
Hipotez Kurma: Tanımlanan problemin çözümüne ilişkin hipotez belirlenir. Hipotezler farklı yargılar içerir. Kurulan hipotezler sınanarak doğrulukları ya da yanlışlıkları belirlenir. Böylece yöntem geliştirilir.
Bilgi Toplama: Düşünme sürecinde ihtiyaç duyulan bilgiler belirlenir. İhtiyaç duyulan bilgiler toplanır ve düzenlenir. Nitelikli bilgiler elde etmek sonuca ulaşmak konusunda fayda sağlar.
Bilgileri Yorumlama: Elde edilen bilgiler karşılaştırılır. Düşünme sürecine katkıları incelenir ve yorumlamalar yapılır. Çıkarılan yorumlardan ise genellemeler yapılır.
Akıl Yürütme: Oluşturulan genellemeler üzerinden akıl yürütme yapılır. Mantıksal çıkarımlar sebep ve sonuçlar üzerinden değerlendirilir. Eğer ihtiyaç duyulursa yeni bilgilere başvurulur.
Değerlendirme: Ölçütler belirlenerek bunların veriler ile uygunluğu değerlendirilir. Uygun bulunan değerlendirmeler üzerinden yargılara ulaşılır.
Uygulama: Ulaşılan yargılar tümevarım tekniği ile uygulanır. Disiplinli ve sistematik bir şekilde uygulama yapılarak düşünme süreci sonlandırılır.
Üst düzey eleştirel düşünme süreci yürütülürken değerlendirmeler, konunun sadece ne olduğuna değil, neden var olduğuna ilişkin gerçeğe ulaşabilmek için de yapılır. Bu sayede elde edilen bilgiler, birden fazla bakış açısı ile incelenerek ön yargıyı aradan çıkaran ve temeli bilgiye dayanan, kendine has özellikteki düşünceyi meydana getirir. Sürecin işletilmesindeki temel amaç da budur.
Eleştirel Düşünme Hakkında Yanlış Değerlendirmeler
Kelime anlamından dolayı eleştirinin çoğunlukla yanlış değerlendirildiğinden bahsetmiştik. Yanlış değerlendirmeleri doğru şekilde yönlendirmek için bu bölümde eleştirel düşünme ne değildir sorusuna yanıt vermek uygun olacaktır.
Eleştirel düşünme:
Olumsuz ve yıkıcı olmayı hedefleyen bir düşünme şekli değildir.
Hakaret etme, küçük düşürme, dışlama değildir.
Manipüle etme ve propaganda yapma uğraşı değildir.
Standart bir düşünme olmadığı için benmerkezci değildir. Aynı zamanda birey ve grup merkezli de değildir.
Sadece problem çözen, boş mantıkçı ya da bilimci değildir.
Herhangi bir ideolojiyi savunma ya da insanlara empoze etme aracı değildir.
Açık arama, kusurları yüze vurma ve inatlaşma çabası değildir.
Tek yönlü düşünme, otorite sahibi uzmanlara mutlak güven duyma uğraşı değildir.
Aynı zamanda her türlü şeyden kesin bir şüphe duyma uğraşı da değildir. Her şeyi reddeden ve karşı çıkan tavra uymaz.
Sürekli olarak savunma yapma, tepki gösterme ve sorumluluk almaktan kaçarak diğer kişileri suçlama eğilimi değildir.
