Bu yazıda birçok terimin üstünde durmak gerek. Aslında anlatmak istenilen şey bilimsel etik ve bana göre de buna en güzel örnek Tesla ve Edison. Tabi öncesinde etiğin ne olduğuna ve bilimin neresinde olduğuna biraz bakalım derim.Temel olarak bir kavramın ne olduğuna ilk baktığımız yere yani sözlüğe baktığımızda etik olmak ahlak ve mesleki ahlak olarak iki temel anlam taşır.
Etik Olmak Nedir?
Etik ahlak kurallarının evrenseli yani ahlakın daha geniş kapsamı olarak da bilinir. Bugün sözlük anlamının ne olduğuna bakarken Wikipedia’da bir tanım takıldı gözüme onu da sizinle paylaşmak istedim. ‘Etik veya en yalın tanımıyla töre bilimi. Etik terimi Yunanca "karakter" anlamına gelen "ethos" sözcüğünden türemiştir. Türkçede etik sözcüğü yanlış biçimde ahlak sözcüğüyle eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Halkın kendi kendine oluşturduğu ve hiçbir yazılı metine dayanmayan kanunlara etik ilkeler denir.
İşte Wikipedia’da gözüme takılan o tanım bu oldu. Ne demek Türkçede yanlış biçimde ahlak sözcüğü ile eş anlamlı olarak kullanılır? Sokağa çıkıp kime sorsan etik için ahlak terimini ilk sırada kullanır herhalde. Ama etik, duyguları bir kenara bırakıp akıl ve mantıkla hareket etmek demektir. Etik olmak her türlü davranışta önce insanı düşünmek ve saygılı olmak, eşit olarak insanı ve insanlığı ön plana almak demektir. Şimdi bilimsel etik nedir? Sorusuna geçmeden önce incelemek istediğim bir temel kavram daha var. Bu kavram bilim.
Bilim Nedir?
Bilim insanoğlunun sorularına cevap aramanın bir çeşididir. Merak, çalışma ve deneme-yanılma üçlüsünün sentezidir. Felsefe ile tek ortak yönü sorulara cevap vermesidir. Ama bilim deneyseldir ve geliştirilebilir. Bilimin üstüne ekleme yapılabilir. Felsefe ise genellikle dogmalara dayanır. Bilime göre her şeyin bir sebebi vardır ve tesadüfe yer yoktur. Yani bilim için her şeyin mantıklı bir açıklaması vardır.
Bilimsel Etik Ne Demek?
İnsanlar hukuk önünde eşittir. Yasalara karşı bir eylem gerçekleştirdiklerinde görürler. Ama insanların ceza almadıkları ya da diğer insanlar tarafından yargılanmadıkları, hatta kimseye fark ettirmeden yaptıkları bazen de kendilerinin bile fark etmediği yanlışlar vardır. Hani az önce anlattığımız etik var ya. İşte bu işin ceza veya yaptırım alınmayan kısmı ahlak, fark edildiğin de yaptırıma maruz kalan tarafı ise etiktir. Yapılan bir çalışmanın tek amacının tek amacının insanlık adına olması ve yapılan çalışmalarda bu amacın ön planda olması. İnsanlık yararına olmayan hatta zararına olan yani insan hayatını tehlikeye sokacak her türlü bilimsel araştırma yöntemleri ve tekniklerinden uzak durmak gerek.
Bir bilim insanının öğrencisine, asistanına hatta bütün topluma örnek olma sorumluluğu vardır. Bilimsel bir çalışmanın yasal olması ve yasallık ilkesine uygun şekilde hareket edilmesi gerekir. Kanunlarca belirlenmiş ve insanlık dışı görülmüş uygulama ve deneylerden uzak durulmasıdır. Üst kademeye atlamak, rütbe almak, kazanç düşüncesini bilimin önüne geçirmek, erken şöhret olma isteği, sabırsızlık, tam manası ile kanıtlamadan ortaya koymak, eksikleri olduğu halde sabırsız davranıp aceleye getirmek tam bir bilimsel etik boşluğu örnekleridir. Şimdi gelin etik bilimi tamamen etik kuralları üzerine kurulu olan ve karşısına tam tersi engeller çıkan efsane bilim adamının hayat hikayesine hep beraber bakalım.
Nikola Tesla
Ona kısaca Edison’un hayatını çaldığı adam diyebiliriz. Evet, o Nikola Tesla. Dünyadaki bilim ve teknoloji yapısını temelden değiştiren sayısız deney ve buluşa imza atmasına rağmen değeri bugün bile anlaşılmayan o efsane insan Nikola Tesla. Ortalık I. ve II. Dünya Savaşı ile kırılırken onun aklında tek bir şey vardı: İnsanlara ucuz belki de bedava olan kablosuz elektrik sunmak.
Tesla 1878 yılında okulu bırakmıştı. Ama kişisel beceri ve kabiliyetleri bir firmada, gayet iyi bir ücretle mühendis olarak iş bulmasına engel olamadı. Hayat mücadelesi verirken bile proje çizdi patent aldı. Western Union’a kazma kürekle çukur kazarak para kazandı. Hayatını idame ettirebilmek için bu işte çalışmak zorunda kaldı. Bu süre zarfında bile transformatör ve neon lambalar ile ilgili projelerini çizdi. Tek amacı büyük adamın karşısına çıkmak ve doğruyu tüm dünyaya göstermekti.
Yeni ve Akılcı Buluşlar
Tek başına ve küçük bir adam iken sesini duyuramayan Tesla, patentleri aldıkça onu dinleyen ve katılan insanların sayısı arttı. O ise bu seslerle tek yürek olup dünyayı sömüren devlere karşı bilimin ve teknolojinin bir para sömürüsü unsuru değil insanlığa hizmet etme aracı olduğunu göstermeye hazırlanıyordu. Bunun için dönemin büyük şirketleri yeni ve akılcı buluşları ile rezil ediyordu. İlk olarak General Electric gibi büyük bir firmayı köşeye sıkıştırmıştı. Ama Tesla’nın en büyük hedefi onlarca insanı altında çalıştıran Thomas Edison’a ulaşmaktı.
Yalnızca insanlık için çok çalışan adam katı yiyecekler tüketmeyip vakitten bu şekilde tasarruf eden günde sadece 2 saat uyuyan bu adam bir keresinde üç gün uyumadığını söylemişti. Alternatif akım motorunu icat eden Tesla, Thomas Edison’un yanında çalışmaya başlamıştı. Alternatif akım Edison için çok büyük bir icattı. Artık şehirde alternatif akım dolaşacak ve herhangi bir ampul patladığında şehirdeki diğer lambalar sönüp şehri karanlığa boğmak yerine yanmaya devam edeceklerdi. Edison her ne kadar kendi icadı olan doğru akım da diretse de daha az maliyetli ve daha verimli olan alternatif akım karşısında yenik düşecekti.
İnsanlığa ve Etik Değerlere Gelen İlk Darbe
1888 yılında “Alternatif Akım Motorları ve Transformatörlerinin Yeni Sistemi” adlı makalesiyle George Westinghouse’un dikkatini çekti. İki isim bir süre ortak oldu ancak Westinghouse Tesla’nın iyonosfer tabakasını kullanarak tüm dünyaya bedava elektrik sağlamak için çalıştığını fark etti. Bu nedenle ortaklık bozuldu. Tesla’nın hayalleri yine ertelendi.
Bir bilim adamı düşünün ki elektriğin kablosuz olarak iletilmesini sağlamaya çalışsın ve iyonosfer üzerine taşıdığı elektrik ile dünyanın neresinde olursanız olun yeryüzüne çakacağınız iki çapa ile bedava elektrik sahibi olun. Şüphesiz ki bu dünya için çok büyük bir nimet olabilirdi. Ama hepimiz biliyoruz ki Dünya’da bir sömürü ve kazanç düzeni hakim. Şu anda böyle yarın da böyle olacak.
İşte Tesla’nın yaşadığı dönemde de bu böyle olacak ki kendilerine bilim adam diyen insanlar, Tesla’nın dünyadaki düzeni ve dengeleri böylesi bir icat ile yerle bir edeceğini düşünmüş hatta sadece bunun ile sınırlı kalmamışlar onunla olan tüm ortaklıklarını da bitirmişlerdir. Bu da yetmezmiş gibi onu itibarsızlaştıracak her türlü yola başvurmuşlar ve böylesi bir mucidin yalnız başına bir otel odasında ölüp gitmesine göz yumacak kadar cani olmayı başarmışlardır.
Yani onlar için her şey paraydı. Yani onlar için her şey güçtü. Kendilerine mucit diyen bu adamlar insan yararına olan bir icadı tüm toplumları kalkındırabilecek bir buluşu paraya tercih etmişlerdi. İşte mesleki etik kavramına ters düşmenin ve hatta bilimsel etik kavramını hiçe saymanın en büyük örneklerinden birisi budur.
