Genel olarak dillere destan olmuş bir kavram olarak karşımıza çıkan etik kelimesini çoğu zaman doğru kullanmadığımızı biliyor muydunuz? Hoşumuza gitmeyen bir davranış karşısında ‘’Hiç etik bir hareket değil’’ şeklinde çokça karşılık verdiğimiz olmuştur. Etik kelimesinin kökeni antik Yunan’a dayanmaktadır. Töre bilimi anlamına gelen etiği çoğunlukla ahlakla karıştırmamız, bizim antik Yunan’dan kelimeyi belki de ezkaza almış olabileceğimizi düşündürmektedir. Etik kelimesinin sıklıkla karıştırılan ahlak kelimesiyle arasında ki farkı anlayabilmemiz ve doğru etiği kavramamız adına ahlak kelimesine kısaca değinelim.
Ahlak, toplum tarafından genel geçer olarak kabul görmüş, yıllarca edinilen tecrübelerle birlikte hafıza meydana getirmiş ve çoğunlukla yaşanılan coğrafyaya göre farklılıklar gösteren bir kavramdır. Bunlara örnek vermek gerekirse; Avrupa’da insanların halka açık alanlarda alkol tüketmesi ahlak bakımından çok yadırganmazken Orta Asya ülkelerinde çok hoş karşılanmamakla birlikte yasaklandığı ülkeler dahi vardır. Farklı bir açıdan toplumumuzda toplu taşıma araçlarında yaşlılara yer vermemek hoş bir durum olarak karşılanmazken, Avrupa’da yer vermeye kalkınca bunu şaşkınlıkla karşılayan insanlara rastlayabilirsiniz. Bu tür aynı davranışlara karşılık farklı tepkiler görülmesi ahlak kavramının doğal bir göstergesidir.
Etik ne demek, diye düşünecek olursak bu kavram aslında daha özel ve kategorize alanlarda yine yazılı olmayan fakat uyulmadığı takdirde toplumdan değil yine konunun muhataplarından tepki alacağınız bir kurallardır. Etik kavramının birçok alanı bulunmaktadır. Ticaret Etiği, çalışma etiği, mühendislik etiği, memurluk etiği vb. etik türleri. Aslında etik kavramını her birini, özel bir alanda kendi içinde değerlendirmek daha doğru bir karar olur.
Örneğin; Bir mühendis çalıştığı şirkette, şirketin imkânlarını kullanarak bir icat ortaya çıkarmış olsun. Bu icadını şirket adına kullanmak yerine kendi lehine kullanarak çok zengin olduğunu varsayalım. Herhangi yasal bir bağlam yoksa mühendisin yaptığı kötü ya da iyi olarak değerlendirilemez. Fakat mühendislik etiğine uymayan bir durumdur. Bu şekilde çokça örnek ortaya çıkarabiliriz. Önemli olan etik kavramının her alanda kendine özel bir şekilde anlanması ve bu şekilde değerlendirilmesidir.
Kullanılan Alanlara Göre Etik
Etik, hayli geniş kapsamlara sahip ve alanlar dahilinde sözü geçen bir kurallar dizinidir. Antik Yunan dönemine dayanan bir geçmişe sahip etik anlayış, günlük hayatta da farklı alanlarda uygulanan bir özelliğe sahiptir. Yazımızda felsefenin geniş içerikli konularından biri olarak etiği; daha çok günlük hayattaki kapsamlarına bakarak tanımlayacağız.
Etik anlayış, doğru ile yanlışın belirlenen kuralları ifade eder. Elbette ki yüzlerce tanımı yapılan etik, tek bir tanım ile açıklanamaz. Yine de etiğin, belirlenen doğru ile yanlışı ayıran kurallar bütünü olduğunu düşünebiliriz.
etik kavramı en çok ahlak ile karıştırılmaktadır. ahlak; bir ülkeden bir ülkeye, hatta bir yöreden diğer bir yöreye değişkenlik göstermektedir. ahlak; gelenek-görenek, alışkanlık, yaşam biçimi gibi anlamlara tekabül ederken etik, daha bütünsel olan ve toplumsal alanda belirlenen geçerli normları ifade eder. ayrıca etik bir bilgi alanıdır ve iyilik, doğruluk, erdem gibi konular dahilinde bilgi normlarını uygular. aynı zamanda etiğin birden fazla alanda uygulandığını söyleyebiliriz. bilimsel etik, iş etiği, meslek etiği ve medya etiği konuları etiğin geniş alanlara yayılması sonucu oluşmuştur.
İş Etiği:
Çalışma ortamında iş, çalışma arkadaşları ve iş çevresinde oluşan etiktir. Yapılan işin dürüst, doğruluk, gizlilik içerisinde yapılmasını kapsayan kavramdır. İş etiği gizlilik ilkesine dayanır. Şirket veya işletme bilgilerinin diğer rakip işletme ya da firmalar ile ücret karşılığında veya ücretsiz bir şekilde paylaşılmamasını gerektirir. İş değişikliği yapsanız bile eski çalışılan firmanın bilgileri gizli tutulmalıdır. İşletmenin ürün veya hizmetini kaliteli, müşteriyi dolandırmadan bozuk ürün piyasaya sürmemesi yine iş etiği içerisinde değerlendirilir. İş arkadaşının fikrini kendi fikriymiş gibi gösterilmesi iş etiğine aykırı bir davranışlardır.
Meslek Etiği:
Mesleki etik, işi hangi işte olursa olsun işini layıkıyla yerine getirmesidir. Keyfi hareketlerde bulunmaması, hizmet ettiği topluma veya müşteri kitlesine uygun mesleğini yerine getirmesidir. Örneğin bir doktorun katil bir hastayı suçlu diye ameliyat etmeyi reddetmesi meslek etiği kuralına aykırıdır.
Meslek etiği, icra edilen işin niteliğine ve davranışlarına uygun olarak belirlenen değerler bütünüdür. İcra ettiğiniz meslek dahilinde, yaptığınız işe saygınızı gösterecek birtakım davranış kalıpları vardır. Meslek etikleri de kendi alan tecrübelerine göre sınıflandırılır. Meslek etiği kapsamına giren bazı alanlar şunlardır; sanat etiği, tıp etiği, eğitim etiği, basın etiği, çevre ve yöneticilik etiği.
Meslek etiği, bir meslek çalışanının iş icrasında ve ortamındayken nasıl bir davranış kuralları benimsemesi ile ilgilidir. Bir eylem ifade eden iş ve meslek icrası, eylemi yönlendirecek düşünce ve davranışları da gerektirir. Yalnız meslek etiği sadece personellerin benimsemesi gereken bir kurallar bütünü değildir.
Bir kurum içinde hakim olması gereken kurallar ve davranışlar, meslek etiğini tanımlar. Yani, yönetici kadro, ve kurum içi çalışanların tümü etik ilkelere uyarak görevlerini sürdürürler. Örneğin, pandemi sürecinde ülkemizde işten çıkarma durumu yasal olarak kısıtlanmıştır; fakat bazı işverenlerin bu süreçte kod 29'u uygulayarak çalışanlarını işten çıkardığı da bilinmektedir. Meslek etiğini benimseyen bir kurum ya da birey; dürüstlük, işine ve personele saygı, yasallık, güvenilirlik ve yeterliliğin gösterme gibi ilkeleri benimser.
Kurumun güvenirliği ve düzeni açısından meslek etiği ilkelerini benimsemek ve uygulamak önemlidir. Yönetici ve çalışan huzuru ile yapılan işler her zaman daha verimli olacaktır.
Dünya Çapında Etik:
Her ülkenin her toplumun kendine özgü etik kuralları vardır. Tıpkı ahlak kurallarının toplumdan topluma değişmesi gibi etik kurallarından da değişiklik gösteren durumlar vardır. Ama genel geçer tüm dünya üzerinde geçerli olan, dünya çapında etik kuralları da vardır. Her bir bireyin sorumluluklarını yerine getirmek ve topluma karşı duyarlı olması global etik içerisinde değerlendirilir. Örneğin Dünya’nın neresinde olursanız olun yolda yürürken bir kişinin düştüğünü veya fenalaştığını gördüğünüzde orada ki insanların yardım etmeyi teklif etmesi gibi benzer davranışlar, tepkiler göstermesi global etik içerinde değerlendirilir.
Bireysel Etik:
Dünya çapında etik olduğu gibi kişiyi ilgilendiren kişisel etik kuralları da vardır. Kişisel davranışlar, tepkiler bireysel etiği oluşturur. Kişinin kendi işi ve hayatında ve çevresindeki yakınındakiler için nasıl davrandığı ve verdiği tepkiler onların hayatlarına karşı saygı göstermesi kişinin yaptıkları ve söylediklerinden sorumlu olması da bireysel etik içerisinde değerlendirilmektedir.
Toplumsal Etik:
Bireyin bulunduğu toplum içerisindeki etik kurallarına göre hareket etmesidir. Toplumda benimsenmek ve kabullenmek için kişi toplumsal etik kurallarına uygun davranışlar ve tepkiler göstermelidir.
Medyada Etik:
Etik ile ilgili bir başka tartışma konusuna sahip alan ise medyadır. Özellikle kamu yayıncılığı dışında özel sektörün de özel kanallar açması, televizyonun ve iletişimin değişen kimliği, izleyici kitlesinin farklı beklentileri ve siyasi değişimler, medyanın bir başka görünümü de yaratmıştır. Bununla beraber artık yalnızca geleneksel medyadan bahsetmek mümkün değildir. Yeni medya, dijital medya ya da internet medyası dediğimiz medya ortamları da medya etiği kapsamına alınmaktadır.
Medyada etik konusu, televizyondan sinema alanına değin uzanabilen geniş bir içeriğe sahiptir. Medyada etik, basın etiği kurallarından da oluşmaktadır. Televizyon, gazete ve internet haberciliğinde geçerli olan basın etiği; kamusal bir görev icra eden gazetecinin benimseyeceği kurallar bütünüdür. Basın etik ilkeleri ülkemizde basın meslek ilkeleri adı altında belirlenmiştir.
Medyada etiğin ve basın meslek ilkelerinin ihlali, en çok televizyonda kendini göstermektedir. Etik kural ihlallerinden bazıları habercilik ve reklam alanındaki yayınlardan kaynaklanmaktadır. Tarafsızlığı bir kenara bırakarak propaganda yapmak, asparagas haberler üretmek, reklamlarda gerçek dışı ve aldatıcı unsurlara yer verme.
Adını saydığımız etik ihlaller, RTÜK tarafından denetlense de maalesef ülkemizdeki basın etiği anlayışı, tam olarak kurumlara hakim değildir. Bu durumda medya mecralarını takip eden kişilerin, medyada etik tartışmalarına göz atmaları ve medya okuryazarlığı hakkında bilgi edinmeleri gerekir. Medya okuryazarlığı yüksek seviyedeki biri, olası ihlalleri tespit edecek donanıma sahiptir ve bu tür mecraların da denetime uğraması adına şikayet yetkisini kullanabileceğini bilir.
Görüldüğü üzere etik konusu farklı alanlar dahilinde söz edilen geniş bir kapsama sahiptir. Fakat, tam olarak etik anlayışın oturmadığı alanlarda, etik ihlaller de söz konusudur. Etik ihlallerin önüne geçmek ve özendirmemek adına ise denetimin kurallara bağlı olması ve sıklaştırılması gerekir.
Bilimsel Etik Nedir?
Bilim etiği; bilimsel araştırmanın kaynağında olan bir koşullar düzenidir. Bilimsel etiği kısaca şöyle tanımlayabiliriz; evrensel düzeyde belirlenen bilimsel değerlere uygulaması ve bilimsel çalışmalar sırasında bu değerlerin göz önünde bulundurulmasıdır. Bilimsel etik; bilimsel araştırma, çalışma ve yazımın belirleyici unsurlarındandır. Bilimsel etiğin olmadığı bir akademi, gerçek bir bilim ortamı da yaratamaz ve bilimsel araştırma iddiası da gerçek dışı kalır.
Bilimsel etik; bilimsel yayın, araştırma, hazırlama ve sunma aşamalarındaki kural ve değerler ile ilgilidir. Bilimsel bir konu ya da çalışma olduğunda, söz konusu şeyin tutarlı, doğru ve açık olması adına birtakım etik kurallar uygulanır. Etik kurallar ve genel olarak bilimsel etik, bilimsel ilkelere göre değerlendirme üzerine kuruludur.
Bilimsel etik, bilimsel davranış ve ilkeleri de beraberinde getirerek bilim insanlarının nasıl bir araştırma yürütmesi ya da sorumluluk edinmesi ile ilgili kalıpları da belirlemiştir. Örneğin, intihal konusu, bilimsel etiğin en açık meselelerinden biridir. Bilimsel etik ilkelerinden biri olan bilimsel korsanlık ve çalıntılığın önlenmesi, intihalin de önüne geçmektedir. Fakat, günümüzde bilimsel etik ve bilimsel yayın etiğine de uymayan kimi akademisyen ve bilim insanları vardır. Bilimsel etik, akademinin ve bilim dünyasının olmazsa olmazıdır. Dolayısıyla bilimsel bir etkinlik için önce bilimsel etik ilkelerini benimsemek ve sorumluluğu kabul etmek gerekir.
Bilimsel Etik İlkeleri
Bilimsel etik ilkeleri, bilimsel yayın ve araştırma süreçlerinde uyulması gerekilen başlıklardır. Özellikle akademi tarafındaki en büyük sorunlardan biri olan intihali önleme, bilimsel etik ilkelerinin bir sonucudur. Bilimsel etik anlayışında; tarafsızlık, güvenilirlik, açıklık, mantık arama, sorgulayarak araştırma ve hesap verebilirlik ilkeleri hakimdir. Bilimsel bir etkinliğin gerçekten etik ilkelere uygun olması için etik anlayış içinde gerekli sorumlulukların benimsenmesi gerekir. Etik ihlaller ise bilimsel etik ilkelerine uygun davranmamaktan meydana gelir. Bilimsel etik ve bilimsel yayın etik ihlallerini şu şekilde sıralayabiliriz:
Aşırma/İntihal
Uydurma
Özenli Çalışma Yürütmeme
Bağımsız Olamama
Saygılı Olamama
Çarpıtma
Atıfta Bulunmama
Kendinden Aşırma
Bilimi Kendi Menfaatleri İçin Kullanma
Akademik Sahtekarlık
Bilimsel etik, bilimin işleyişi ve düzeni için en önemli kriterler dizisidir. Eğer kuralların ihlal edildiği bir bilimsel etkinlik ya da ortam oluşursa bilimin esas amacı olan doğru ve gerçek bilgiyi sunma aşaması da yok olur. Dolayısıyla akademi dünyasında üretkenlik, bilimsel etik kuralların benimsenmesiyle mümkündür.
Çalışma Hayatında Etik Dışı Davranışların Nedenleri
İletişim Sorunları: İş yerlerinde iki tür iletişim vardır; Formel ve informel iletişim olmak üzere. Formel iletişim işletme veya şirket hakkında yönetici ve çalışanlar arasında ya da çalışanların birbiri ile işletmenin çıkarları, amaçları ve kuralları doğrultusunda yaptıkları konuşma içerikleridir. İnformel iletişim ise çalışanların birbiri aralarında yaptıkları iş dışı konuları kapsayan konulardır. İş hakkında yapılan konuşmalar açık ve sade bir dille yapılmalıdır. Yanlış iletişimden doğan yanlış veya eksik anlaşılmalar çalışanların veya yöneticilerin etik dışı davranışlarda bulunmasına sebep olabilmektedir. İletişim kanalları her zaman açık olmalıdır.
İşletme Politikasının Tam Olarak Oluşturulamaması: işletme veya firmanın örgüt politikasının tam olarak oluşturulmaması ve çalışanlara doğru aktarılamaması çalışanların etik dışı hareketlerde bulunmasına neden olabilmektedir. Öncelikle etik kuralları içerisinde işletme çıkarlarına uygun olarak bir çalışma politikası oluşturulmalı sağlam bir temele oturtulmalı ve çalışanlara iyi bir şekilde anlatılmalı ve çalışanların örgüt politikasını benimsemesi sağlanmalıdır.
Maliyetleri En Aza İndirme Çabaları: İşletmeler yoğun rekabet ortamında ön plana çıkmak rekabetle başa çıkmak için ve gelir dalgalanmalarını en aza indirmek için maliyetleri aza indirmeye çalışmaktadır. Bu girişimde işletme veya firmaların maliyetleri düşürmek için ürün veya hizmet kalitesini düşürmeye yönelik çalışmalar yapmasına ve iş etiğine karşı davranışlarda bulunmasına yol açmaktadır.
Rüşvet Almak: Bir işi yapan yetkili konumundaki kişiye işi yasal ve normal yollardan değil de yasal olmayan, toplumsal değerlere aykırı olarak ve kısa yollarla işin yaptırılmasıdır. Rüşvet almak ve rüşvet karşılığında iş yapmak veya hizmet sunmak iş etiğine aykırı davranışlardır.
Politika ve İşin Birbirine Karşılaştırılması: Her bireyin bir siyasal görüşü ve fikirlerini benimsediği bir partisi olabilir. Fakat hangi kurumda veya pozisyonda olursa olsun çalışanlar ve yöneticiler yaptıkları iş ile siyasi görüşlerine birbirine karıştırmamalı tarafsız ve dürüst bir çalışma sergilemelidir. Politik görüşlerin ön planda olduğu bir çalışma ortamı etik kurallarını ihmal etmeye yönelik bir iş yeridir.
Mobbing Uygulanması: Bir çalışanın başka bir çalışana veya yöneticinin çalışanlarına yönelik psikolojik şiddet baskı uygulamasıdır. Mobbing uygulanan kişinin iş performansını düşürmeye, kişiyi dışlamaya yönelik yapılan bir çalışmadır. Çalışanların birbirine karşı ya da yöneticinin çalışanlarına yönelik yaptığı mobbing etik dışı bir davranışlardır.
