Liderlik, bir işte verimliliğin en üst düzeye çıkarılmasına ve örgütsel olarak hedeflere ulaşılmasında yardımcı olan yönetim konusunun önemli kavramlarından biridir. Lider ise çalışanların görevlerini net bir şekilde açıklayan ve çalışanları belirlenen amaçlara ulaştırmak için çalışmalar yürüten konumda olan kişidir. Örgüt ve yönetim alanında yaşanan değişimler liderlik kavramının önemini günümüzde daha fazla hissettirmektedir. Liderlik günümüzde etkileme ve yönlendirme alanlarında başarılı olan kişiler için kullanılmaktadır.
Çalışanlarının görüş, eylem ve eğilimlerini etkileyebilme hususunda oldukça başarılı olan bir kavramdır. Liderlik, belli bir amaç için toplanmış olan bir grup insanı amaçlarını gerçekleştirmek için onları ne yapacakları hususunda harekete geçmelerini sağlamaktır. Bir arada olan kişilerin sosyal bir bilinç içerisinde aynı amaçları temin etmelerini sağlamak için ortaya çıkmış bir kavramdır. Buradan hareket ederek bu yazıda bilim insanlarının liderliğe ilişkin görüşlerine kaynaklık eden araştırma ve incelemelerin sınıflandırıldığı teorilere yer verilmiştir. Bu teoriler üç temel teori üzerinde toplanmıştır.
Bu teoriler; özellikler teorisi, davranışsal teoriler, durumsallık teorileri olmak üzere üçe ayrılır. Gelin, hep birlikte liderlik teorileri hakkında derinlemesine bilgi sahibi olalım. Hazırsanız başlıyoruz!
Liderlik Teorileri Nedir?
Liderlik teorileri, liderliği açıklamaya yönelik birçok yaklaşımı açıklamaya çalışan teorilerdir. Ortaya atıla bu teoriler, liderliğin nasıl ortaya çıktığı, ne anlamı taşıdığı, ne gibi özellikler barındırdığını, liderlerin nasıl davrandıklarını, çalışanlarını nasıl etkilediklerini açıklamak üzere ortaya atılmıştır. Bu kavramla ilgili geçmişten günümüze çalışmalar yürütülmüştür. Ancak bizler için önemli olan bu alanda yapılan resmi çalışmalar ve bu çalışmaların niteliğidir.
Liderlik ile ilgili yapıla ilk resmi çalışma 1930 ve 1950 yılları arasında yapılan özellik teorisi, 1950 ve 1960 yılları arasında yapılan davranışsal teoriler, 1960 ve 1970 yılları arasında yapılan durumsallık teorileri olmak üzere üç gruba ayrılır. Konu başlığımız olan liderlik teorileri konusunu detaylı olarak inceleyelim. Liderlik teorileri konusunu öğrenerek gruplandırmalar arasındaki farkı ve liderlik üzerine yapılan çalışmaları keşfedelim.
Özellik Teorisi Nedir?
Özellik teorisi, liderlik teorileri arasında en eski olanıdır. Bu teori, liderliğin belirli özellikler ile olacağını öne sürmüştür. Bir liderin sahip olduğu özellikler, liderlik sürecini etkilemektedir. Bir grup içerisinde yer alan bir kişinin lider olarak kabul edilmesinin nedeni o kişinin sahip olduğu özelliklerden kaynaklanmaktadır. Özellik teorisi, lider olan kişinin dört gruba yönelik bazı özellikler taşıması gerektiğini öne sürmüştür. Bunlar;
Düşünsel Özellikler: Zeka, kararlılık, iyimserlik, ileri görüşlülük, sorumluluk, bilgi ve ikna etme yeteneğidir.
Fiziksel Özellikler: Yaş, boy, cinsiyet, güzellik, diksiyon, güçlülük, millet vb. oluşmaktadır.
Sosyal Özellikler: Kendini kabul ettirme, dışa dönüklük, güçlü iletişim yetenekleri, dostluk vb. oluşmaktadır.
Duygusal Özellikler: Hırs, sevmek ve sevilmek, başarma duygusu ve kendini kontrol etmeden oluşmaktadır.
Özellik teorisi, yukarıda belirtilen özelliklere sahip olan bir kişinin lider olma potansiyelinin daha yüksek olduğunu vurgulamıştır. Bir kişiyi lider yapan unsurları onların sahip oldukları fiziksel, duygusal, düşünsel ve duygusal özellikleridir. Özellikler teorisi bir lideri anlamak için yeterli olmadığı yapılan çalışmalar ile ortaya konulmuştur. Özellikler teorisi eksik yönleri ile de adından söz ettirmiştir. Yukarıda belirtilen özelliklerin, genelde aynı kişide bir arada bulunması pek olası değildir. Hatta çalışanların, liderin özelliklerinden daha fazla bu özelliklere sahip olduğu da bir gerçektir. Sahip olunan özelliklerin kolay bir şekilde ölçülememesi ve özelliklerin lider olmak için yetersiz kalması yeni liderlik teorileri kavramının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu teoriden sonra davranışsal teoriler kavramı ortaya çıkmıştır.
Davranışsal Teoriler Nedir?
Davranışsal teoriler, liderlerin göstermiş oldukları davranışları merkeze alarak araştırmalarını yapan teorilerdir. Bu teorinin amacı liderlerin ortak ve belirgin olarak ne tür davranışlar sergilediklerini ortaya koymaktır. Bunu yaparak davranışlarla liderliği açıklamaya çalışmıştır. Davranışsal teoriler ana fikir olarak liderleri başarılı hale getiren unsurun sahip olunan özellikler değil de liderlik yaparken ortaya koyduğu davranışlar olduğunu savunur. Buradan yola çıkarak liderlerin davranış şekilleriyle tanımlanabilecekleri anlayışı doğmuştur. Liderlerin etkinliğini belirleyen unsurlar, liderin grup üyeleri ile olan iletişimi, çalışanlarına yetki verip vermemesi, amaçları belirleme şekli vb. olarak sıralanabilir.
Davranışsal teoriler ile ilgili pratik ve teorik olmak üzere birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar neticesinde liderlerin davranışları belirlenmeye çalışılmıştır. Davranışsal teoriler ile ilgili birçok çalışmalar yapılmıştır. Şimdi bu alanda yapılan çalışmaların neler olduğunu öğrenerek yazıya devam edelim.
Ohio State Üniversitesi Çalışması
Ohio State Üniversitesi ve iş birlikçileri ile yapılan araştırmalara göre liderliğin rolleriyle ilgili 1.800 boyut geliştirilmiştir. Bu boyutlarla ilgili olarak gerekli analizler yapılmış ve liderlik davranışı iki bağımsız boyutta toplanmayı başarmışlardır. İki bağımsız boyutun birini insan ilişkilerine dönük anlayış oluştururken diğerini göreve dönük anlayış şekli oluşturmuştur. İnsan ilişkilerine dönük anlayışın belirleyici unsurlarını çalışanlar ve lider arasındaki arkadaşlık, karşılıklı saygı ve anlayış oluşturmuştur. Göreve dönük anlayışın belirleyici unsurlarını ise örgütü harekete geçirmek, iş ve görev planlaması, uygun görev dağıtımı oluşturmaktadır.
University of Michigan Çalışmaları
Üniversitenin yaptığı araştırmanın amacı, çalışanların iş tatminine ve çalışanların verimliliğine etki eden faktörleri bulmaktır. Üniversitenin yaptığı çalışmada iş tatmini, verimlilik, yakınmalar, devamsızlık, motivasyon ve maliyet gibi değişkenlere yer verilmiştir. Yapılan araştırmalara göre lider olan kişilerin kişiye dönük davranışları ve işe yönelik davranışları olarak iki farklı davranış ortaya çıkmıştır. Sonuç olarak liderin kişiye yönelik davranışlar uyguladığı grubun daha yüksek verimlilik sağladığı ortaya çıkmıştır.
Mc Gregor'un X ve Y Kuramı
Bu kurama liderlerin davranışları, çalışanları üzerindeki varsayımlara dayanmaktadır. Klasik yönetim anlayışının özelliklerini X kuramı üzerinde, insan ilişkilerine önem veren yaklaşımı ise Y kuramı üzerinde toplamıştır. X kuramına göre insanlar çalışmayı sevmez, doğuştan tembel, sorumsuz, işten kaçan davranışlara sahiptir. İnsanları çalıştırabilmek için zorla çalıştırma ya da cezalandırma yöntemlerinin kullanılması gerekmektedir. Y kuramı ise bunların tersi özelliklere sahiptir. Çalışmak, yemek yeme ve dinlenme kadar doğal bir olaydır. Tembellik de doğuştan gelen bir özellik olarak görülmez. İnsan unsurunu önemseyen bir kuramdır.
Bu kurama göre lider, astlarına danışabilir, onlarla fikir alışverişinde bulunabilir ve onları planların içine dahil edebilir. Bu yaklaşıma göre insanları davranışa yöneltmek için zor kullanmak gerekmemektedir. Liderlerin demokratik yönetim felsefesine uygun davranmaları gerektiği vurgulanmaktadır. İnsana insanca muamele edilmesi gerektiğini öne sürmüştür. Bu bilim insanının kuramı o denli büyük bir etki yaratmıştır ki bundan sonra ortaya çıkan her görüş Y kuramından esinlenmeden geliştirilmemiştir.
Bu konu başlığını öğrendikten sonra şimdi de durumsallık teorileri hakkında bilgi toplamaya ne dersiniz?
Durumsallık Teorileri Nedir?
Durumsallık teorileri, liderliğin çevrenin ve koşulların bir ürünü olarak ortaya çıktığını savunan teorilerdir. Değişik şartların değişik liderlik tarzları gerektiğini öne süren teorilerdir. Durumsallık teorileri, liderin ortamın özellik ve gereksinimlerine göre ortaya çıktığını savunur. Ortamsal özelliklerin ağırlıklı olduğu teorilerdir. Durumsallık teorileri, bir liderin işin durumuna göre davranış sergileyerek çalışanları motive etmeye yönelttiğini açıklamaya çalışmaktadır. En uygun liderlik davranışının durumlara göre değişkenlik göstereceğini savunan teorilerdir. Durumsal teorileri ile ilgili birçok çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalardan bazıları bunlardır;
Fiedler’in Durumsallık Kuramı
Ardışık Liderlik Kuramı
Yol Amaç Kuramı (Robert House ve Martin Evans)
Vroom ve Yetton’ un Normatif Kuramı
Hersey ve Blanchard’in Durumsal Liderlik Kuramı
Reddi’nin Üç Boyutlu Liderlik Kuramı (Etkili ve etkisiz lider) olarak sıralanır.
Bunların ortak amaçları görev veya ilişki ağırlıklı liderliğin her durum ve koşulda geçerli olamayacağını belirtmeleridir. Bazı durumlarda görev merkezli liderliğin etkin olabilecekken bazı durumlarda ise ilişki merkezli liderliğin etkin olabileceği ileri sürülmüştür. Bu şekilde davranan liderlerin ise etkin ve verimli olduğu ortaya çıkmıştır.
Bu yazı, liderlik kavramı ve bu konuda yapılan akademik çalışmalar üzerinde detaylı bir inceleme yapıyor. Liderliği, işyerinde verimliliği arttırmak ve hedeflere ulaşmada önemli bir araç olarak ele alıyor. Liderliği, etkileme ve yönlendirme yeteneğine sahip olan kişilere işaret eder. Bu yazıda bir dizi liderlik teorisi incelendi: Özellikler teorisi, davranışsal teoriler ve durumsallık teorileri. Ve her biri liderlik konusuna kendi eşsiz perspektifini getiriyor. Ancak liderliğin tam anlamıyla anlaşılması ve liderlerin etkili hale getirilmesi ancak bu teorilerin birleştirilmesiyle mümkün olabilir. Ayrıca liderliği öğrenmek ve başarılı olmanın sırrını keşfetmek için bir liderlik sertifikası almayı düşünmelisiniz.
