İnsanlık tarihi kadar eski olan ticaret kavramı iç ve dış ticaret olmak üzere ikiye ayrılır. İç ticaret, üretilen ve sunulan hizmet ve malların bir ülke içerisindeki dönüşümünü ifade eden bir kavramdır. Dış ticaret ise ülkeler veya bölgeler arasında hizmet ve mal alım satımı olarak tanımlanır. Dış ticaret kavramı ihracat ve ithalat gibi iki önemli terimi de içerisinde barındırır. İhracat, dış ticareti yapılan mal ve hizmet başka bir ülkeye doğrudan ya da dolaylı olarak satılması durumunu ifade eder. İthalat ise başka bir ülkede üretilen mal ve hizmetin satın alınması durumunu ifade eder. Küresel ekonomide dış ticaret kavramı büyük önem taşımaktadır. Ülkelerin gayri safi milli hasılalarını belirlemede büyük bir rol oynamaktadır.
İç ticaret mal ve hizmetlerin ülke içindeki dönüşümünü ifade eder. Dış ticaret ise yurt dışı ile yapılan alım satım faaliyetlerini içerir. Dış ticaret ülkelerin ekonomileri ve güçlü bir ülke haline gelmeleri için gereklidir. Hatta zorunlu bir faaliyettir denilebilir. Dış ticaret iyi yönetilemediğinde açık ortaya çıkar.
Dış ticaret açığı haber bültenlerinde sık sık duyduğumuz bir kavramdır. Temelde finansal bir konudur. Ülke ekonomisini ilgilendirir ve etkiler. Dış ticaret herkesi ilgilendiren bir kavramdır. Çünkü ülkenin ekonomisi kişinin çalışması ile orantılıdır. Dış ticaret açığı oluşmaması için alım satım arasında bir denge olmalıdır. Dış ticaret açığı ne demektir? Dış ticaret açığı neden olur? Bütün bunları sizin için derledim.
Dış ticaret başarılı bir şekilde yönetilemediği zaman dış ticaret açığı ortaya çıkmaktadır. Finans alanının başlığı olan bu konu her yıl haber bültenlerinin başlıklarını süslemektedir. Dış ticaret açığı ülke ekonomisini ilgilendiren oldukça önemli bir kavramdır. Peki, dış ticaret açığı nedir? A ülkesinin mal ve hizmet ithalatına ödediği payın, ihraç ettiği mal ve hizmete ödediği paydan daha fazla olması durumu dış ticaret açığı olarak adlandırılmaktadır. İhracat fiyatlarının ithalat fiyatlarından daha düşük olması olarak da adlandırılabilmektedir. Dış ticaret açığı az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde görülen bir sorundur. Gelişmiş olan ülkelerde bu sorunun görülme ihtimali oldukça düşüktür.
Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, gelişmiş ülkeler ile kıyaslandığında sanayi alanında düşük performans sergilemektedirler. Bu ülkeler genel olarak tarım ürünleri başta olmak üzere emek temelli ürünleri ihracat faaliyetlerinde kullanmaktadırlar. Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, teknoloji ve sanayi geliştirme alanında yeterli seviyede olamadıkları için bu alanda yoğunluklu olarak ithalat faaliyetlerini gerçekleştirmektedir. Bu faaliyetlerin yaşanması dış ticaret açığı oluşmasını sağlayan en önemli etken olarak kabul edilmektedir. Ülkemizde gelişmekte olan bir ülke olduğu için bu sorun bizim ülkemizde de bulunmaktadır. Yazıya kısa bir giriş yaptıktan sonra bu kavramın ne demek olduğunu açıklayarak başlığın ayrıntılarında kaybolmaya ne dersiniz?
Dış Ticaret Açığı Ne Demek?
X ülkesinin para cinsinden ithalat faaliyetlerinin ihracat faaliyetlerinden fazla olması durumunu ifade eden bir kavramdır. Bu kavramın oluşmasının arkasında birçok ekonomik neden bulunmaktadır. Bu ekonomik nedenlerin başında döviz kuru hareketliliği ve bu hareketlere bağlı olarak yatırımların azalması, katma değeri düşük olan ürünlerin ihracatının yapılması, teknolojik yetersizliklerden dolayı ürünlerin üretilemeyip hammadde olarak satılması durumu vb. bu kavramın oluşmasını sağlamaktadır. Bu kavram, bir ülkenin yaptığı ihracat miktarının ithalat miktarını karşılayamaması durumunu ifade etmektedir.
Bir ülkenin ihracat faaliyetlerinin ithalat faaliyetlerinin üzerine çıkması o ülke ekonomisinin dış ticaret fazlası yaşadığı anlamına gelmektedir. Bizim sizlere açıklamaya çalıştığım kavramın tam zıttı bir kavramdır. Bir ülkenin yerli üretim çalışmalarının arttırılması ile paralel olarak ithalat faaliyetlerinin azaltılması durumu dış ticaret fazlalığının yaşanmasına neden olmaktadır. Bir ülkenin imalat işlemlerini arttırarak yurt dışına ürettiği mal ve hizmetlerin satışını yapması dış ticaret açığını azaltacak önemli bir adımdır.
Ülkelerin ithalat ve ihracatları arasındaki denge bazen bozulur. İthalat ülkenin dışarıdan alım yapmasını, ihracat ise ülkenin dışarıya satış yapmasını ifade eder. İthalat fazla ihracat daha az olursa dengesizlik oluşur. Bu dengesizlik de dış ticaret açığı olarak adlandırılır
İhracat fazla, ithalat az ise de bu durumda ticaret fazlası ortaya çıkar. Ticaret fazlası ülke ekonomisini iyi yönde etkilerken dış ticaret açığı kötü yönde etkileyebilir. Aslında dış ticaret açığı bir ülke için olumsuz bir durum gibi görünür. Fakat bazen ülkelerin gelişim göstermesi için dış ticaret açığı faydalı olabilir. Ülkeler açığı kapatabilmek için planlama yapar. Böylece gelişimlerine katkıda bulunurlar.
Dış ticaret açığının birden çok nedeni vardır. Bu açığı kapatmak için de çeşitli atılımlar yapılmaktadır. Kısa dönemde zararlı etkisi olmayan dış ticaret açığı uzun vadede ekonomiyi kötü etkiler. Geçmiş dönemlere göre Türkiye’nin dış ticaret hacminde olumlu gelişmeler yaşanmıştır. İthalat makası daralırken, Türkiye ihracat makasını genişleterek dış ticaret açığını daraltmaya başlamıştır.
Özetlemek gerekirse ülkemizin de aralarında bulunduğu gelişmekte olan ülkeler grubu genellikle emek yoğunluğu ürünler ve hammadde ihracatı gerçekleştirmektedir. Bu ülkeler ileri teknoloji ve katma değeri yüksek olan ürünleri gelişmiş ülkeler grubundan ithal etmektedir. Bu şekilde yapılan dış ticaret faaliyetleri gelişmekte olan ülkeler grubunun aleyhine işlemektedir. Bu faaliyetler gelişmekte olan ülkeler grubunun dış ticaret açığı vermesine neden olmaktadır.
Dış ticaret açığının nedenlerini hangi ekonomik unsurla açıklayabiliriz? İşte, ülkemizde dış ticaret açığının nedenleri.
Türkiye’de Dış Ticaret Açığı
Türkiye’nin en çok ihracat yaptığı ülkeler Almanya, Birleşik Krallık, ABD, Irak ve İtalya olarak karşımıza çıkar. En çok ithalat yapılan ülkeler İtalya, ABD, Çin, Almanya ve Rusya’dır. Türkiye 2020 yılında en fazla ihracatı Almanya’ya yapmıştır. İthalatta ise ilk sırayı Çin almıştır.
TÜİK verilerine göre 2020 Aralık ayında bir önceki yıla göre İhracat %16 (17 milyar 850 milyon dolar) artış göstermiştir. İthalatın ise yine bir önceki yıla göre %11,6 (22 milyar 381 milyon dolar) oranında artış gösterdiği gözlemlenmiştir. Dış ticaret açığı 2020 yılı Ocak-Aralık döneminde %69,1 olarak karşımıza çıkar. Yani ihracatın ithalatı karşılama oranı %86’dan %77,2’ye düştüğü görülür.
Türkiye’nin en çok ithal ettiği 10 ürün;
Elektronik ürünler
Otomobil aksesuarları
İşlenmiş mücevher
Petrol ve doğal gaz
Eczacılık ürünleri
Bilgi işlem makinaları
İnsan ve hayvan kanı
Eşya nakliyesinde kullanılan taşıtlar
Hurda demir ve çelik
Kazan ve tanklar
Türkiye’nin en çok ihraç ettiği 10 ürün;
Otomobil ve otomobil yedek parçaları
İşlenmemiş altın
Halı
Örme kazak
Kuru tarımsal gıdalar
Kabuklu ve kabuksuz meyveler
Mobilya
Fındık
İzole kablo
Demir ve çelik
Döviz Kuru Hareketleri:
Dış ticaret açığının nedenleri arasında ilk sırada döviz kuru hareketleri yer alır. Döviz kurunda yaşanan sürekli değişikler dış ticaret açığının ortaya çıkmasıyla doğrudan ilintilidir. Bu ilinti farklı şekillerde ülkelere yansıyabilmektedir. Mesela bir ülkede döviz kurunda yaşanan değişiklikler yatırımcıların riskten kaçmalarına ve o ülkeye yatırım yapmamasına neden olmaktadır. Bir ülkede yaşanan sürekli döviz değişiklikleri ekonomik belirsizliğe neden olmaktadır. Ekonomik belirsizlik durumları da yatırımcıların o ülkeye yatırım yapmasını engellemektedir. Yatırımcıların yatırım yapma isteğinin olmaması yeni yatırımların yapılmasını da engellemektedir. Bu durum dış ticaret açığının nedenleri arasında yer almak için gayet yeterli bir nedendir.
Bir ülkede yatırımların azalması ve ithalat faaliyetlerinin artması dış ticaret açığının oluşmasına neden olmaktadır. Döviz kuru hareketleri ile ilgili yaşanan sorunlardan bir diğer etki ise ülkenin ulusal parasının değer kazanması ve kaybetmesi durumudur. Ulusal paranın olması gerektiğinden daha fazla yüksek olması ithal edilecek olan ürünün ülke içi üretime göre daha düşük fiyat ile alınmasına neden olmaktadır. Bu durum ithal edilen ürünlerin daha cazip haline gelmesiyle ithalat faaliyetlerini arttırmaktadır. İthalat faaliyetlerinin artması da ülke içinde üretim faaliyetlerinin azalmasına, buna paralel olarak işsizlik oranlarının yükselmesine neden olmaktadır. İthalatın artması ülke içi üretim faaliyetlerini düşürdüğü için ihracatı azaltmaktadır. Bu durum dış ticaret açığının giderek büyümesine neden olur.
Katma Değeri Düşük Ürün İhracatı Yapılması:
Dış ticaret açığının nedenleri arasında katma değeri düşük ürün ihracatı yapılması yer alır. Bir ülkenin katma değeri yüksek ürünleri üretememesi ve az sayıda üretmesi bu durumu doğurur. Katma değeri yüksek ürün üretmek, ileri teknoloji kullanarak bir üründen beklenen yararın arttırılmasını sağlamakta ve ondan yüksek gelir ve verimi elde etmeyi sağlamaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin yüksek ve sürdürülebilir bir ekonomik yapıya ulaşması için katma değeri yüksek ileri teknolojili ürünler üretmesi gerekmektedir. Aynı zamanda bu ürettiklerini ihraç etmesi gerekmektedir.
Günümüzde otomasyon kullanımının artması ile katma değeri yüksek ürünlerin ortaya çıkması daha kolay olmaktadır. Bir üründe katma değer artışı sağlayabilmek için Ar-Ge, markalaşma ve yenilik çalışmalarına önem verilmesi gerekmektedir. Günümüzde ülkeler arasındaki gelir ve büyüme farklarının kapatılmasında en büyük rolü Ar-Ge harcamaları oynamaktadır. İleri teknoloji kullanarak üretilen ürünler, katma değeri yüksek ürünleri oluşturduğu için bu ürünlerin üretilmesi ve ihracat faaliyetlerine dahil edilmesi ülkelerin gayri safi milli hasılatlarını geliştirmektedir.
İhracat Faaliyetlerinin İthalata Bağımlı Olması Durumu
Dış ticaret açığının nedenleri arasında ithal girdi unsurlarına bağımlı olunması yer alır. Gelişmişlik düzeyini tam sağlayamayan ülkelerin yüksek miktarda ham madde kullanmasına neden olmaktadır. Üretim aşamasında kullanılan ithal edilen bu ürünler ülke içinde tüketilen ürünlerde kullanılırsa ithalatın direkt olarak artmasına neden olmaktadır. Eğer bu ithal ürünler, ihraç ürünlerinin içinde kullanılırsa ihracattan yeterli verim elde edilememesine neden olmaktadır.
Ülke ekonomisinden örnek vererek konunun daha iyi anlaşılacağı kanaatindeyim. Türkiye ekonomisinde, ihracat için yapılan üretimde ithal ürünlerin girdi payı oldukça yüksektir. Hatta, bazı sanayi kollarında bu oran %70 seviyesine ulaşmıştır. Bu durum ihracatın ithalata bağımlılığı konusunda önemli bir sorun oluşturmaktadır. Eğer ihracata dayalı sanayileşme stratejisinde başarı sağlanmak isteniyorsa malı üreten endüstrilerin geliştirilmesi gerekmektedir. Eğer belirtilen gelişim gerçekleştirilmezse gelişmekte olan ülkelerin dış ticaret açığına ilişkin sorunlar büyümeye devam edecektir.
Dış Ticaret Açığının Genel Nedenleri
Dış ticaret açığına neden olan birçok etken bulunur. İthalatın popülerliği, hammaddeyi işlemede yetersizlik, dövizlerdeki hareketlilik bu nedenlerin küçük bir kısmı olarak gösterilebilir. Gerekli tedbirler alınarak dış ticaret açığının gerilemesi hatta kapanması sağlanabilir. Öncelikle Açığın nedenlerini ayrıntılı bir biçimde incelemek gerekir. Dış ticaret açığının nedenleri genel olarak şu şekilde sıralanabilir:
Hammadde İhracatı: İhracat yapmak ülke ekonomisine katkıda sağlar. Ancak burada ne tür ürünlerin ihraç edildiği önemlidir. Hammadde ihracı yapıp işlenmiş ve sanayi değeri yüksek ürünleri kat kat fazla fiyata satın almak dış ticaret açığına neden olur.
Döviz Hareketliliği: Dövizdeki aşırı hareketlilik ve ani yükselmeler yatırımcıları bir adım geri çekilmeye iter. Yatırımcılar belirsizliklerle ya da ani döviz yükselişleriyle vakit kaybetmek istemezler.
İthalatın Artması: İthalat da döviz hareketliliğe paralel olarak ilerler. İthal ürünlerin daha ucuz olması yerli kullanımın önüne geçer. Bu da üretimin azalmasına ya da durmasına neden olur. Üretimin olmadığı yerde de işçi ihtiyacı görülmeyeceğinden istihdam oranı azalır. Üretim olmadığı için ihracat seviyesi de giderek düşer. İthalat ile ihracatın arası açılır. Böylece dış ticaret açığı ortaya çıkar.
İhracatın İthalatı Karşılayamaması: İthal edilen ürünler sadece tüketimde kullanılırsa ithalat oranı artar. İhraç edilecek ürünlerde kullanıldığında ise verimlilik ve kaliteyi düşürür. Yer altı ve yer üstü kaynaklarının yetersiz ve bilinçsiz kullanımı ekonomiyi ithalata yöneltir.
Değeri Yüksek Ürünlerin İhraç Edilmemesi: Ekonominin gelişmiş ülkeler düzeyine çıkarılabilmesi için ihraç edilen ürünlerin değerli olması gerekir.
Enerji kaynakları ve yakıtların ithalatı tek başına Türkiye’nin ithalat toplamının yarısını doldurur. Buna karşılık genel olarak bakıldığında dış ticaret ürünlerindeki satım, alımı karşılamamaktadır. Örneğin Tekstil ürünleri ihraç edilir ancak hammadde olan pamuk ithal edilir. Ya da Un üretimi için gerekli olan buğday ithal edilir. Bu da ithalat ile ihracat arasındaki farkın kapanmasına engel olur. Dış ticaret açığı birtakım önlemler alınarak minimum seviyeye indirilebilir.
Dış Ticaret Açığını Azaltmak İçin Yapılması Gerekenler
Yerli Üretime Teşvik Etmek: Bu konuda hem üretici hem de tüketiciler için teşvik çalışmaları yapılabilir. Üreticinin üründe devamlılığı sağlayabilmesi için destek ödemeleri, vergi muafiyetleri uygulanabilir. Aynı zamanda tüketiciler için de yerli ürünlerin tanıtımı yapılabilir.
Ar-Ge Çalışmaları Yapmak: İhracatı geliştirebilmek için araştırmalar ve çalışmalar yapılabilir. Böylelikle ithalatın gerilemesi sağlanabilir. İşçi, çiftçi, bilim adamı ya da mühendis fark etmeksizin üretimlerini dikkate alarak geliştirme çalışmaları yapılabilir. Böylece ithal edilen ürünleri tasarlayanlar ülkede kalmış olur. Beyin göçünün de önüne geçilir.
İyi Bir Pazar Bulmak: İhracatı yapılan az sayıdaki ürünü satmak için büyük ve önemli pazarlar bulunabilir. Bu hem devamlılığı hem de ihracat gelirlerindeki artışı olumlu etkiler.
Dünya Ticaretini Takip Etmek: Dünyada hangi sektörün hangi noktaya geldiğini incelemek ihracatın yönünü buna göre değiştirmek gerekir. Artış gösteren ve tercih edilen sektörlerin ihracat oranı daha yüksek olabilir.
Proje Bazında Teşvik Yapmak: Ülkede üretim yapanların projeleri değerlendirilerek uygun yatırımlar yapılması sağlanabilir. Proje oranında teşvik vererek devamlılık elde edilebilir.
İthalatı Azaltmak: Dış ticaret açığının en önemli nedeni ithalat olduğundan tüketimde iç pazar zorunluluğu getirilebilir. Böylece daha az ithalat yapılmış olur. Ancak ihracat faaliyetleri devam eder.
Yabancı Yatırımları Arttırmak: Yabancı yatırımlar ülkeye döviz girişi sağlarken bir yandan da istihdam olanağı ortaya çıkarır. Dış pazarın genişlemesine de yardımcı olur.
Açığı kapatmak için dış borç almak da bir seçenek. Fakat mevcut açığı kapatmaya yönelik önlemler almak ülke ekonomisi açısından daha doğru olur. İthalatı azaltıp ihracatı geliştirmeye yönelik hamleler dengeyi sağlar. Özellikle enerjide dışa bağımlılığı azaltıp yurt içi sanayi teşvikleri değerlendirilmeli. Yapılan yabancı yatırımların devamlılığı ve ülke içinde geri dönüşümü sağlanmalı. Ekonomide “denetimli serbestlik” sağlanarak açık kapatılmaya çalışılmalıdır.
