Paradoks, doğru görülen ifade ve bilgilerin kendi içinde bir yanılgı-çelişki taşımasının genel adıdır. Mantıklı gözüken ama çelişkili olan ifadelerden dolayı çelişkili sonuçlara yol açan bir kavramdır. Paradoks, matematik, bilim, mantık ve daha başka alanlarda karşımıza çıkarak gündelik hayatta kullandığımız bir kavram haline dönüştü. Çelişki içeren her duruma ve ifade için paradoks kavramını kullanmaya başladık. Bu kavramın yaygınlaşmasında soyut düşünce etkisiyle matematiğin, mantığın ve işin içinden çıkılamadığı çalışmalarda bilimin katkısı olmuştur. Özellikle kuantum fiziğinde yapılan birbiriyle ilişkili mikro düzeydeki çalışmalar, deneyler bazen paradokslara yol açıyor ve bilim insanların gayretleriyle bu paradokslar ortaya çıkarılıyor.
Paradokslar bilim alanında olduğu gibi doğal olarak meydana gelebilir. Ayrıca insanlar tarafından oluşturulmuş paradokslar da vardır. Paradoks örnekleri, matematik ve mantık alanlarında düşünce geliştirmeye imkân sağlamakla birlikte mantık sınırlarını aşacak etkide kullanılmasıyla da soyut düşünceyi beslemektedir. Paradoksun kendi içinde oluşturduğu çelişki ve karşıtlık aynı zamanda çözülmesi eğlenceli ve düşünce gelişimine katkı sunması bakımından da ilgi çekmektedir. Öyleki popüler kültür alanında paradoksu konu alan birçok içerik vardır. Film-dizi sektörü, son yıllarda paradoks içeren konuların ilgi çekiciliğini kullanarak izleyiciyi şaşırtmayı amaçlamaktadır. Yazımızda da paradoksun; şaşırtıcı, ilgi çekici ve akıl yürütmeyi içeren özelliklerini örnekler üzerinden irdeleyeceğiz.
Paradoks Nedir?
Paradoks, Para- daxos eki ve sözcüğünün birleşmesiyle " zıt, karşıt" anlamını içeren bir kavramdır. Türkçedeki karşılığı ise çelişki-tezatlık durumudur. Paradoks kavramı, Antik Çağdan itibaren filozofların ilgisini çekerek paradoks örneklerini meydana getirmiştir. Antik Çağın felsefesinde ve düşüncelerde de paradoksun kullanıldığını dair örnekler bilinmektedir. Felsefe içindeki kullanımından sonra matematik, mantık ve bilim alanında da adını göstermeye devam etmiştir. Bilim alanındaki çalışmaların ve deneyleri yarattığı çelişkili ve beklenmedik sonuçlar, yeni alan çalışmalarına ve fikirlerine katkı sağlamıştır. Özellikle kuantum fiziğinde mikro düzeyde gözlenen birbirini etkileyen önerme ve sonuçlar, paradoks kavramını oluşturan durumları meydana getirmiştir.
Paradoks, günlük hayatta karşılaştığımız olay ve durumların, çelişkili sonuçları içermesinde sıkça kullanılan bir kavram olmuştur. Paradoksun sezgi ve şüphe yoluyla sonuca dair çelişkiyi de ortaya çıkardığını söyleyebiliriz. Bir bilgi veya olayın mantıksal açıdan öngörülenden farklı, çelişkili bir sonuca ulaşması paradoks olarak yorumlanmaktadır. Paradoks, insanın şüphe duymasındaki rolü ve özelliğiyle matematik ve bilim alanında mantıksal düşünceye katkı sunmuştur. Bir olayın ya da bilginin çelişki içermesinden yeni sonuçlar ve ilişkili yeni paradokslar çıkmış ve ilgili düşünceler de buna bağlı gelişmiştir. Kendini her alanda gösteren paradoks, çeşitli örneklerle de günümüze ulaşmış ve bu örnekler akıl yürütmeyi içeren, eğlenceli kullanımlarıyla paradoksun umulmadık durumunu da göstermiştir.
Önemli Paradoks Örnekleri
Paradoks örnekleri, Antik Çağdan itibaren paradoks kullanımı yaygınlaşmadan filozoflar tarafından ortaya çıkmıştır. Paradoks örnekleri, beklenmedik, kendi içinde yanılgıya düşüren ve düşünülmesiyle sizi şaşırtan bir kullanıma sahiptir. Bildiğimiz ilk paradoks örneği de filozof Epimenides'e ait olan "Giritli Paradoksu" olarak adlandırılan yanılgıdır. Muhakkak bir yerlerden duyduğumuz Sokrates'e ait olan " Bildiğim tek şey hiçbir şey bilmediğimdir." sözü de paradoksu konu alan bilindik örneklerden biridir.
Tekrar Epimenides'in Giritli paradoksuna dönecek olursak bu paradoks bildiğimiz haliyle önermenin hem yanlışlığını hem de doğruluğunu içerdiğinden yalancı paradoksu olarak da zaman içinde adlandırılmıştır. Söz konusu paradoksa bir göz atalım. Giritli Epimenides, " Bütün Giritliler yalancıdır." önermesiyle paradoksun bilinen ilk örneği meydana getirmiştir. Önermenin bu haliyle hem doğru hem yanlış bir sonuca ayrıldığı ortaya çıkmış ve yalancı paradoks örneği olarak adlandırılması da uygun görülmüştür.
Bir başka paradoks örneği de Euqlides paradoksudur. Euqlides'in "Yaptığım açıklama yanlıştır." sözü de paradoksun bildiğimiz örneklerinden biridir. Avukat paradoksu olarak adlandırılan paradoksa göre, ünlü bir avukat olan Protogras bir öğrenciye özel ders vermeyi kabul eder ve özel ders için de bir ücret anlaşmasını öğrenciye kabul ettirir. Buna göre öğrenci ilk davasını kazanırsa ücret ödemesini yapacak, kaybetmesi durumunda bir ödeme yapamayacaktır. Aradan geçen sürede öğrencinin dava almadığı dolayısıyla ücreti de ödeyip ödemeyeceği belli olmadığından Protogras, öğrenciye dava açar. İlk davasında kendini savunan avukat öğrenci eğer davayı kazanırsa Protogras'a ücretini ödemek zorundadır, davayı kaybederse dava kaybetmekten dolayı ödeme yapmak zorunda kalacaktır. Görüldüğü üzere paradokslar, ilgi çekmeyi ve mantık yürütmeyi içeren özellikleriyle insanın çelişkilerin doğasına olan merakını da göstermiştir. Aynı zamanda paradoks, kendini en ilgi çekici ve merak duyulan hâliyle beyaz perdede göstermiştir.
En İyi Paradoks Filmleri
Paradoksun ilgi çekici ve şaşırtıcı sonuçları, sinema-dizi sektörünü de etkilemiş ve son zamanlarda sayıları artan birçok film, paradoksu içeren konularıyla ve sürpriz sonlarıyla izleyicilere bir bulmacanın içindeymiş hissini yaşatmayı hedeflemiştir. Paradoks içeren filmler, izleyicilerin merakını beslemiş ve paradoksun doğasında yatan çelişki ve yanılsamalara dair ilgisini de sürdürmesini sağlamıştır. Sinema, kavranması güç olaylar ve kavramları görselliğin ve hikâye anlatımının gücüyle izleyiciye dikkat çekici bir şekilde sunmayı başarmaktadır. İlgi ve dikkat çeken konu ve olaylar da konu ile ilgili araştırmayı cezbedici bir hâle dönüştürmektedir.
Paradoks filmleri de genellikle sona yakın, yanılsamaları ve sezgiye dayalı umulmadık sonuçları içeren bir deneyimi izleyiciye sunuyor. Paradoks filmleri, uzay- zaman, kelebek etkisi, zaman yolculuğu gibi konularla iç içe olarak izleyiciye beklenmedik deneyimler yaşatmayı içeriyor. Zaman paradoksu konulu bilinen başarılı filmlerin başında 2014 yapımı Predestination gelmekte. Konusu, zaman yolculuğu yaparak önlemesi gereken olaylara müdahale eden bir insanın paradokslarla çevrili olaylara sebebiyet vermesini içeriyor. Yazının aşağıdaki bölümünde de paradoksun çıkmazlığında eğlenceli ve düşündürücü bir vakit geçirmenizi sağlayacak diğer filmlerin listesi yer almakta.
Back to the Future Serisi
Donnie Darko (2001)
Primer (2004)
Predestination (2014)
Groundhog Day (1993)
The Butterfly Effect (2004)
Deja Vu ( 2006)
Mirage - Netflix (2018)
12 Monkeys (1995)
Frequency ( 2000)
Paradox (2016)
