Sağlık iletişimi, hayatımızın her alanında karşımıza çıkan ve aslında sandığımızdan çok daha önemli bir kavramdır. İlk olarak 1970'li yıllarda Kuzey Amerika'da ortaya çıkıp gelişmeye başlayan bu kavram, giderek dünyanın diğer bölgelerine yayılmıştır. Avrupa'da yakın geçmişte tartışılmaya başlanan sağlık iletişimi, ülkemizde ise hâlâ yeni sayılabilecek bir konudur. Ancak bu yeni olma durumu, onun önemini ve gerekliliğini azaltmamaktadır.
Sağlık İletişiminin Kapsamı ve Önemi
Sağlık iletişimi, sağlık konularıyla ilgili grup veya bireylerin, hedef kitlelerine yönelik yaptıkları iletişim türü olarak tanımlanabilir. Bu iletişim türü, bireylerin sağlıkla ilgili bilgi, duygu ve düşüncelerinin paylaşılmasını ve değişimini içerir. Hurrelmann'a göre sağlık iletişimi, sağlık bakım sürecinde yer alan veya vatandaş olarak hastalık ve sağlık politikalarıyla doğrudan ilgili olan profesyonel sağlık hizmeti sağlayıcıları ile müşteri/hastalar arasında gerçekleşen görüş ve bilgi alışverişidir.
Bu iletişim türü, kişisel düzeyde hasta-hekim ilişkisi, hasta ile diğer sağlık personeli arasındaki etkileşimler ya da sağlık profesyonelleri arasındaki iletişim şeklinde ortaya çıkabilir. İletişim araçlarının devreye girmesiyle birlikte konu, televizyonda yayınlanan sağlık temalı filmlerden, dizilerden, internetteki sağlıkla ilgili bilgilendirici materyallere kadar genişler.
Sağlık İletişimi Stratejileri Nelerdir?
Çeşitli sağlık iletişimi stratejileri, bireylerin ve toplumların sağlıkla ilgili tutum ve davranışlarını etkilemeyi hedefler. Bu stratejiler şunları içerebilir:
1- Eğitici Kampanyalar: Toplumu bilinçlendirmek için düzenlenen seminerler, broşürler ve medya kampanyaları.
2- Danışmanlık Hizmetleri: Bireylerin özel sağlık sorunlarına yönelik rehberlik ve destek sunmak.
3- Teknolojik Uygulamalar: Sağlık uygulamaları, telemedicine ve online danışmanlık hizmetleri.
4- Toplum Temelli Programlar: Yerel düzeyde sağlık eğitimlerinin ve aktivitelerinin organize edilmesi.
5- Politika ve Yasa Değişiklikleri: Sağlığı teşvik eden veya riskli davranışları önleyen yasaların çıkarılması.
Sağlık İletişiminin Seviyeleri
Sağlık iletişimi konusu, farklı seviyelerde ele alınabilir. Thomas, bu seviyeleri sosyal ağ, bireysel, organizasyon, cemiyet ve toplum olarak ifade ederken, Kreps ise kişinin kendi zihninde meydana gelen sorgu, kişilerarası, grup ve kurumsal düzeyler olarak sınıflandırmıştır.
Thomasa Göre Sağlık İletişimi Seviyeleri
1- Sosyal Ağ: Bir bireyin ilişkileri ve ulaşabileceği kitle, onun sağlığı üzerinde anlamlı bir etkiye sahip olabilir. Örneğin, sigara içmeyen bir arkadaş grubunda olan kişi, sigarayı bırakma konusunda daha motive olabilir.
2- Bireysel Düzey: Kişisel davranışlar, sağlığın statüsünü doğrudan etkiler. Burada amaç, bireyin bilinç, tutum, özgüven, yetenek ve bilgisini olumlu yönde etkilemektir.
3- Kurumlar/Organizasyonlar: Okullar, iş yerleri, sivil toplum kuruluşları gibi yapılar, üyelerine sağlık mesajlarını iletebilir ve bireysel gayretler için destek sağlayabilirler.
4- Topluluk/Cemiyet: Topluluklar, sağlıklı yaşam tarzını destekleyen politika ve yapıları oluşturabilir. Örneğin, bir mahallede spor alanlarının artırılması, fiziksel aktiviteyi teşvik eder.
5- Toplumsal Düzey: Toplumun genel tutum ve davranışları, yasalar ve politikalar, bireylerin sağlığını etkiler. Örneğin, sigara yasakları ve yüksek vergiler, toplum genelinde tütün kullanımını azaltabilir.
Kreps'e Göre Sağlık İletişimi Seviyeleri
1- Kişinin Kendi Zihninde Meydana Gelen Sorgu (İntrapersonal): Sağlık tutumları, inançları ve değerleri etkileyen psikolojik süreçleri içerir. Örneğin, bir kişinin aşırı kilolu olduğunun farkına varması ve kilo verme kararı alması bu düzeye örnektir.
2- Kişilerarası Sağlık İletişimi Sorgusu: Sağlık hizmetleri ilişkilerinin gelişimini etkileyen iletişim çalışmalarıdır. Özellikle doktor ve hasta arasındaki iletişim, bu düzeyin önemli bir parçasıdır.
3- Grup Sağlık İletişimi Sorgusu: Aileler, destek grupları ve sağlık ekipleri arasındaki iletişim performanslarını inceler. Örneğin, diyabet hastalarının bir araya gelerek deneyimlerini paylaştığı bir destek grubu.
4- Kurumsal Sağlık İletişimi Sorgusu: Farklı uzmanlık alanlarından kişilerin bir araya gelerek bilgi paylaşımını ve karmaşık sağlık hizmeti sunumunu koordine etmesini içerir.
Ratzan ve Diğerlerinin Bakışı
Ratzan, sağlık iletişimi tanımında kişinin kendi zihninde meydana gelen ve kitle iletişimi seviyelerine vurgu yapar. Ona göre, iletişim disiplininin kamu ve kitle iletişimi de sağlık iletişiminin bir parçasıdır. Televizyon reklamları, halk sağlığı kampanyaları ve sosyal medya, geniş kitlelere ulaşmak için kullanılır.
Kişisel Deneyimler ve Örnekler
Geçen yıl ailemde yaşadığımız bir deneyimi paylaşmak isterim. Babam, uzun yıllardır sigara içiyordu ve bırakmak konusunda pek istekli değildi. Ancak mahallemizde düzenlenen bir sağlık seminerine katıldıktan sonra fikri değişti. Seminerde bir doktor, sigaranın sağlığa etkilerini oldukça etkileyici bir şekilde anlattı. Babam, doktorun samimi ve sıcak yaklaşımı sayesinde kendini daha iyi hissetti ve sigarayı bırakmaya karar verdi. Bu örnek, sağlık iletişiminin bireysel düzeyde ne kadar etkili olabileceğini gösteriyor.
Sağlık İletişiminin Zorlukları ve Çok Disiplinli Yapısı
Sağlık iletişimini belirli bir seviyede sınırlandırmak oldukça güçtür çünkü farklı disiplinleri bünyesinde barındırır. Tıp alanı ile sosyal bilimler birleştirilmeye çalışılmaktadır. Bu yönüyle ortaya çıkan kavramı tanımlamak zor ve çok yönlü olabilmektedir.
Neden Sağlık İletişimi Çok Yönlüdür?
Tıbbi Bilgi ve İnsan Psikolojisi: Sağlık iletişimi, tıbbi bilgilerin yanı sıra insan psikolojisini de içerir.
Kültürel Farklılıklar: Farklı kültürlerde sağlık algısı ve davranışları değişkenlik gösterir.
Teknolojik Gelişmeler: İnternet ve sosyal medyanın yaygınlaşması, sağlık iletişiminin dinamiklerini değiştirmiştir.
Eğitim Seviyesi ve Erişim: Bireylerin eğitim seviyesi ve sağlık hizmetlerine erişimi, iletişimin etkinliğini etkiler.
Kişinin kendi zihninde meydana gelen sorgu
Kişilerarası gerçekleşen sağlık iletişimi sorgusu
Grup sağlık iletişimi sorgusu
Kurumsal sağlık iletişimi sorgusu olarak açıklanmaktadır.
Bireysel düzey: Bireyin bilinç, bilgi tutum, özgüveni ve yeteneğini etkilemesi olarak açıklanır.
Sosyal ağ: Kişi etkileşim içerisinde yer aldığı bireyin oluşturduğu ağın etkilenmesi
Kurumlar/organizasyon: Kişinin içinde yer almış olduğu organizasyonların etkilenmesi şeklindedir.
Cemiyet: Bireylerin bir araya gelerek oluşturdukları etkilendikleri organizasyonlarının etkilenmesi olarak cemiyet açıklanabilir.
Toplumsal düzey: Ağırlıklı olarak toplumun kişisel davranışları üzerine etkisinin olması şeklindedir.
Sağlık İletişiminin Geleceği ve Türkiye'deki Durum
Ülkemizde sağlık iletişimi konusunun yeni olması, bizlere büyük bir fırsat sunuyor. Toplum olarak bu konuda bilinçlenip, sağlık iletişimi stratejileri nelerdir sorusunu daha sık sormaya başladıkça, genel sağlık düzeyimizde de iyileşmeler göreceğiz.
Yapılması Gerekenler
Eğitim Programlarının Artırılması: Okullarda ve üniversitelerde sağlık iletişimi üzerine dersler ve seminerler düzenlenmelidir.
Sağlık Okuryazarlığının Geliştirilmesi: Halkın sağlık konularında bilinçlenmesi için bilgilendirici materyaller hazırlanmalıdır.
Profesyonel Sağlık Hizmetleri: Doktorlar ve diğer sağlık personelinin iletişim becerileri geliştirilmelidir.
Teknoloji Kullanımı: Sağlık uygulamaları ve online danışmanlık hizmetleri yaygınlaştırılmalıdır.
Sonuç
Sağlık iletişimi, bireylerin ve toplumların sağlığını iyileştirmek için hayati öneme sahip bir alandır. Farklı seviyelerde ve disiplinler arası bir yapıya sahip olması, onun zenginliğini ve etkinliğini artırmaktadır. Kişisel deneyimlerimiz, etkileşimde bulunduğumuz sosyal ağlar ve içinde yaşadığımız toplum, sağlığımız üzerinde doğrudan etkiye sahiptir.
Unutmamak gerekir ki, sağlık iletişimi tek başına sağlık sistemindeki tüm problemleri çözemez. Ancak, doğru stratejilerle desteklendiğinde, bireylerin ve toplumların sağlıkla ilgili tutum ve davranışlarını olumlu yönde etkileyebilir.
Kaynaklar
Hurrelmann, K. (1990). Health Promotion and Health Education in Practice. Springer-Verlag.
Kreps, G. L. (2003). Health communication: Theory & practice. Waveland Press.
Thomas, R. K. (2006). Health Communication. Springer Science & Business Media.
Ratzan, S. C., & Parker, R. M. (2000). Introduction. In National Library of Medicine Current Bibliographies in Medicine: Health Literacy.
