Motivasyon, bireyleri bir hedef doğrultusunda harekete geçirmek demektir. Psikoloji alanının önemli konu başlıklarından birini oluşturan bu kavram güdü ya da heves olarak da adlandırılmaktadır. Motivasyon, bir bireyin özel yaşamında olabileceği gibi iş yaşamında da olabilir. Birey ve örgütlerin belirli hedeflere ulaşma noktasında belirleyici faktörler arasında yer alır. Bir bireyi belirlenen bir hedefe doğru devamlı bir şekilde hareket ettirmek için gösterilen çabadır.
Günlük ve çalışma yaşamında bireylerin hareketleri belli nedenlere dayanmaktadır. Bu nedenler ihtiyaç, istek, arzu ve inanç gibi konulardan oluşur. Motivasyon kavramı da buradan yola çıkarak bireylerin belirli bir amacı gerçekleştirmek üzere kendi istekleri doğrultusunda davranış sergilemeleri olarak tanımlayabiliriz. Motivasyon, psikoloji disiplinin karmaşık konularından biri olarak kabul edilir. Nasıl kullanıldığına bağlı olarak kişi ya da örgütlere yarar ve zararı olabilir.
Geçmişten günümüze birçok bilim insanı nasıl motive olduğu ile ilgili araştırma yapmıştır. Ancak her birey farklı özelliklere sahip olduğu iççin bir teorinin insanı motive eden unsurları tam anlamıyla açıklayamayacağı sonucuna ulaşılmıştır. Buradan yola çıkarak farklı motivasyon teorileri bilim insanları tarafından ortaya çıkarılmıştır. İnsanları motive eden unsurları açıklama amacıyla oluşturulan motivasyon teorileri bugünkü yazımızın konusu. Peki, motivasyon teorileri nelerdir? Bu konuyu derinlemesine anlatarak konu hakkında bilgi sahibi olmaya ne dersiniz? Hazırsanız başlıyoruz!
Motivasyon Teorileri Nelerdir?
Bireyleri belirlediği hedeflere ulaştırmak ve bu konuda onları inandırmak için gerçekleştirilen her türlü eyleme motivasyon denir. Belirli bir davranışa neden olan güdü olarak da tanımlanabilir. Örgütsel anlamda düşünüldüğünde, bir liderin çalışanlarını belirli bir amaca doğru çalışmalarına ikna etme yeteneği, o liderin motive etme yeteneğini göstermektedir. Lider olan bireyler için kişileri motive etmek için farklı yöntemlere ihtiyaç vardır. Çünkü çalışanların ihtiyaç durumları ve kişilik farklılıklarından dolayı yapılan işe karşı motivasyonlarını arttıracak farklı teoriler bulunmaktadır. Lider olan kişi, kurumun ilkelerine ulaşabilmek için çalışanları buna adapte edebilmek oldukça zor bir davranıştır. Bireylere göre değişen ve standart kullanılan faktörlerin dışına çıkılması gerekmektedir.
Motivasyon teorileri de tam da burada ortaya çıkmıştır. Çalışanların farklı ihtiyaçlarının araştırılması motivasyon teorileri kavramının doğmasına neden olmuştur. Motivasyon teorileri, çalışan kişileri ihtiyaçları ile buluşturan birçok yaklaşımı barındırmaktadır. Bu teoriler iki başlık altında incelenmektedir. Bunlar;
Kapsam teorileri
Süreç teorileri olarak adlandırılır.
Kapsam Teorileri Nedir?
Kapsam teorileri, bireyin ihtiyaçları olan hareketlere ağırlık veren teorilerdir. Bir kişinin içinde olan faktörleri göz önünde bulunduran teorilere kapsam teorileri denir. Kapsam teorileri, bir liderin çalışanları belirli bir yönde çalışmaya sevk eden nedenleri anlayabilirse bu faktörlere hitap ederek çalışanları kurumun ilkeleri doğrultusunda çalışmalarını sağlamaktadır. Bireyleri motive eden güç üzerine çalışmalar yapılan teorilerdir. Kapsam teorileri, bireyleri harekete geçiren etmenin ne olduğu ile ilgili çalışmalar yapmaktadır. Peki, bu kapsam teorileri nelerdir?
Maslow'un İhtiyaçlar Hiyerarşisi: Birey davranışlarına açıklık getiren bir model olarak bilinmektedir. Bilim insanı Maslow, birey davranışlarını bilimsel gözlemlerden yararlanarak tespit etmeyi başarmıştır. Bu davranışları önem derecesine göre sıralamıştır. Tespit ettiği temel ihtiyaçlar sırasıyla fizyolojik, güvenlik, sevgi, saygınlık ve kendini gerçekleştirme ihtiyaçları olarak bilinir. Belirlenen bu ihtiyaçlar alttan üste doğru bir hiyerarşik sıra ile sıralanmaktadır. Her alt basamaktaki ihtiyaç karşılandıktan sonra bir üst basamaktaki davranışı etkilemeye başladığı bilinmektedir. İlk sırada yer alan ihtiyaç yeterli düzeyde karşılanmadan diğer sırada yer alan ihtiyaçların karşılanması beklenemez. Belirtilen ihtiyaçlar, davranışları belirleyen önemli etkenlerden görülür. Kapsam teorileri arasında da ilk sırada yer alır.
Douglas McGregor’un (X) ve (Y) Teorisi: Bu bilim insanı çalışanları X ve Y kategorilerine ayırıp incelemiştir. İki grup için farklı varsayım sunmuştur. X teorisi, otoriter yönetim anlayışı esaslıdır. Yöneticiler, çalışanlarına olumsuz bir yaklaşım sergiler. Bireyler, çalışmayı sevmezler ve yaptıkları işi gönülsüz olarak yapar. Buradan yola çıkarak insanları çalıştırabilmek ve işi sevdirebilmek için onları motive etmek, kontrol etmek ve ödüllendirmek gerekmektedir. X teorisinde insanlar sorumluluktan kaçarlar. Yönetme sorumluluğundan kaçarak yönetilmeyi tercih ederler. Y teorisi, insanların işten kaçması doğal bir olay değildir. Bireyler yaptıkları iş için çaba gösterir. Bireyleri işleri doğrultusunda motive etmek için ödül ya da ceza verilmez. Bireyler, öz denetim aracılığıyla motive olurlar. İçsel motivasyon araçları arasında yer alan kendini gerçekleştirme bireyleri için bir ödüldür.
Alderfer'in ERG Teorisi: Bu teoride 3 temel ihtiyaç vardır. Bunlar; varoluş, aitlik ve büyüme ihtiyacıdır. Bir alt basamaktaki ihtiyaç giderilmeden üst basamaktaki ihtiyaca geçiş yapılamaz. ERG modelinde hayal kırıklığına uğrama ve geri çekilme ilkeleri bulunur. Üst kademede görülen bir ihtiyacın gerçekleşmesinde yaşanan başarısızlık durumu tatmin edilen alt kademedeki ihtiyacı tetikler ve bireyi aşağı düzey ihtiyaçlarının tatminsizliğine götürür. ERG teorisi, bireyin ihtiyacını tatmin etme durumuna bağlı olarak ihtiyaçlar hiyerarşinin altına ve üstüne inebileceklerini, iki taraflı hareket halinde olabilecekleri söyler.
Herzberg’in Çift Faktör Teorisi: Motive etmeye yol açan faktörleri motivatörler ve hijyen faktörleri olarak gruplandırmıştır. Mativatörler grubunu sorumluluk, statü, işin kendisi, terfi imkanları ve kişiyi yaptığı işle ilgili güdülendirir. Hijyen faktörleri grubu ise maaş, şirket ilkeleri vb. oluşmaktadır. Aynı zamanda hijyen faktörleri; olmaması durumunda kabul edilemeyen, olması durumunda ise tek başına yeterlilik göstermeyen bir gruptur. Çift faktör teorisi hijyen faktörü ve olabildiğinde fazla motivatörün birleşiminden oluşmaktadır.
McClelland Başarı Teorisi: Bireylerin ihtiyaçları başarı, güç ve ilişki kurma ihtiyacı olarak sıralanmıştır. Bu ihtiyaçlar hayat boyunca öğrenilebilir olması ile diğer kapsam teorileri ile aralarında fark bulunur. Başarı ihtiyacı her zaman ön plandadır. Yapılan işin üstesinden gelme ve başarma isteği en önemli göstergeleridir. Başarı ihtiyacına sahip olanlar, kendi yetenekleriyle bunu yapabilirler. Bu teoride şans faktörüne yer verilmemektedir. Bireyler, hedeflerine ulaşmak için tüm bilgi ve becerilerini kullanırlar. Bir iş başarı ile tamamlandığında bireyler mutlu olur ve olumlu anlamda etkilenirler.
Süreç Teorileri Nedir?
Süreç teorileri, dıştan kaynaklanan ve bireylerin hangi hedefleri için nasıl hareket ettirildiklerini açıklayan teorilerdir. Süreç teorileri, güdülenmenin işleyişini bilişsel olarak açıklamaya çalışan teorilerdir. Süreç teorileri, motivasyon ile ilgili değişken türlerini ve bunların nasıl motivasyon oluşturmak için birleştiğini açıklayan teorilerdir.
Vroom'un Beklenti Teorisi: Süreç teorileri arasında en çok bilineni beklenti teorisidir. Beklenti teorisine göre bireyler iki şeyden motive olmaktadır. Birincisi, yaptıkları işin sonunda başarılı olacaklarına ve gurur duyulacak bir ürün elde edilmesidir. İkincisi, kişilerin yaptıkları işin kendilerine bir katkısı olduğunda ve sonunda onlara ödül getireceğine inanmalarıdır. Bu teoriye göre yapılan iş sonunda işi yapan kişiye bir fayda sağlıyorsa o iş diğer işlere göre daha motive edici olarak kabul edilir.
Lawler ve Porter'in Geliştirilmiş Beklenti Kuramı: Performans ve doyum arasındaki ilişkiyi açıklamaktadır. Süreç teorileri arasında beklenti teorisinin daha gelişmiş versiyonu olarak kabul edilir. Eğer bir kişi sarf edeceği çaba ile performansının artacağına inanıyorsa ve bu durum o kişiyi tatmin olabileceği bir sonuca götürüyorsa çaba göstermek için hareket edecektir. Ancak bu teorinin oluşmasında öncü olan Porter’a göre çaba göstermek performansı direkt etkilememektedir. Kişi istediği kadar bir iş için çabalarsa çabalasın niteliği ve yetenekleri uygun değilse performansı değişmemektedir.
Ödül Adaleti Teorisi: Bir kişinin çalıştığı yerdeki diğer çalışanlar ile sürekli kendini kıyaslaması söz konusudur. Alınan ücret, terfi, statü, vb. konularla özellikle kişinin kendisiyle aynı statüde olduğu kişilerle kıyas yaptığı algısına dayanmaktadır. Kişi yatığı kıyas ile ulaştığı eşitsizlik sorunu kişiyi motive etmektedir. Kişi bu eşitsizliği giderci davranışlarda bulunur.
