İnsan varlığının başlangıcından itibaren, kendisini diğer canlılardan ayıran en önemli özelliği düşünme yetisi olmuştur. Bu eylemi verimli bir şekilde gerçekleştirebilen insanlar, felsefede daha derin görebilen bireyler olarak tanımlanır. Felsefenin düşünme eylemine odaklanması Antik Yunanistan döneminde yaşayan Sokrates ve Platon gibi felsefecilere kadar dayanır. Bu dönemde daha derin gerçekleri düşünerek görebilen insan özellikleri; sistematik olarak düşünebilmesi, işaretleri derinlemesine takip edebilmesi, anlaşılır bir düşünme yapısına sahip olması ve karşı yargılara hazırlıklı olması olarak belirtilmiştir.
Düşünmeye verilen önem ve onu anlama uğraşının nedenleri vardır. Düşünme, fikir üretme ile sonuçlanan zihinsel süreçtir. İnsan çabasının belirli bir amaca ve sonuca doğru yönlendirilmesini sağlar. Yeterince bilgi toplamadan yanlış kararlar vermek yerine, düzen ve sistem içerisinde toplanan bilgiler yardımıyla kararlarına yön vermesini sağlar.
Böylece insanın kötü kararlar sonucu ortaya çıkacak davranışlarının esiri olmasını önler. Karşılaşılan güçlükleri ve problemleri önceden fark ederek, onlara karşı hazırlıklı olunması için önemli rol oynar. Basit veya karmaşık her işte doğru davranışı gösterebilme ve ileri görüşlülük, ancak geliştirilmiş bir düşünme becerisi ile sağlanır.
Düşüncelerin sembolik ifade biçimini alabilmesi için düşünen tarafından açıkça ortaya koyulması gereklidir. Üzerinde düşünülen kişiler, nesneler, kavramlar ya da olgular ve bunların meydana getirdiği bütünler böylece sembolik ifadelere dönüşmektedir. Bu ifadeler akılcı olabildiği gibi akıldışı da olabilmektedir. Düşünme sonucu meydana getirilen bu ifadeleri aktarmak için kullanılan temel araç dildir. Dilin dışında görüntüler, sesler, mimikler ya da beden hareketleri ile de düşünce ifade edilebilir.
Analitik Düşünme Nedir?
İnsanların yaşamları boyunca karşılarına çıkan problemleri ve sorunları çözebilmek için başvurduğu analitik düşünme, bu problemlerin hızlı ve doğru bir şekilde çözülebilmesine yardımcı olur. Karmaşık problemlerin daha basit ve yönetilebilir parçalara ayrılarak, tek tek incelenmesi ve çözüm yolları üretilmesi yaklaşımıdır. Temelinde, bir bütünü anlayabilmek için en iyi yolun küçük parçalardan başlamak olduğu düşüncesi vardır.
Bilgi toplamak, olayları alt aşamalarına ayırmak, incelemek, analiz etmek, karar vermek ve problemi çözmek gibi beceriler analitik düşünme için gereken özelliklerdir. Bu özellikler ile birlikte analitik beceriler geliştirildiğinde insanlar güçlü bir yön kazanmış olur.
Analitik düşüncenin oluşturulması bir sürece dayanır. Bu süreç karmaşıklığı basitleştirmek ve çözüme ulaştırmak ile ilgilidir. En önce problem veya soruna uygun bilgilerin toplanması ile başlanır. Sonra toplanan bilgiler yönetilebilir daha basit parçalara ayrılır. Böylece elde edilen bilgilerin alt kategorileri oluşturularak karmaşık verilerin anlamlandırılması kolaylaşır. Bu anlamlandırmadan sonra, neden – sonuç ilişkileri daha hızlı kurularak tutarlılıklar daha kolay tespit edilir. En son adımda ise işlenen verilerden doğru sonuç çıkarılarak analitik düşünme süreci tamamlanmış olur.
Altı Şapkalı Düşünme Tekniği
Edward de Bono tarafından geliştirilen bu teknik iletişim ve akıl yürütme aracı olarak kullanılmaktadır. Geniş kapsamlı bir şekilde düşünerek olayları farklı açılardan görebilmek için uygulanmaktadır. Bu tekniği uygulayan insanlar farklı bakış açılarını keşfetme, daha iyi akıl yürütme, özgün ve düşünceli olmak gibi beceriler kazanarak daha iyi kararlar verebilmektedir. Aynı zamanda insan ilişkilerini de geliştirerek daha verimli bireyler haline gelmektedirler.
Altı şapkalı düşünme tekniği her koşulda aynı stratejiyi izlemektedir. İnsan beyninde pozitif etkiler yaratarak iyi düşünmek için beynin gelişimine katkıda bulunmaktadır. Tekniğin temelinde düşünme eyleminin şapka takmak kadar basit bir davranış olduğu düşüncesi vardır. Ana fikir; yaratıcı, değişken ama sürekli güncel bir düşünce tarzı oluşturmak için farklı şapkalar takmaktır.
Altı farklı düşünce biçimi, altı hayali şapka olarak temsil edilmektedir. Her bir şapka ayrı bir önermenin ve görüşün, farklı bir düşünce çerçevesinin yerine kullanılmaktadır. Bu şapkaların hepsi birden kullanıldığında ise insanın karar vermek için kendisini daha hazır hissettiği kabul edilmektedir.
Bu altı şapkanın neler olduğuna ve temsil ettikleri düşünce yapılarına bakalım.
Beyaz Şapka: Beyaz şapka kullanıldığında kişi tamamen objektif olarak düşünmektedir. Ön yargı barındırmayan bir bakış açısıyla gerçeklerin analiz edilmesi gerekir. Yorum yapmaya kapalıdır. İnsan beyaz şapkayı taktığında sadece objektif olarak somut gerçekler üzerinden değerlendirme yapar.
Siyah Şapka: Siyah şapka kullanıldığında belirli olaylarda nelerin yanlış gidebileceği ve istenilen şekilde sonuçlanamayacağı nedenleri ile görülür. Mantık çerçevesinde negatif durumların analiz edilebilmesi için kullanılır. İnsanın eleştirel olmasını ve olayların olumsuz taraflarını düşünebilmesini sağlar. Geçmiş deneyimleri referans alarak, eski hataların tekrarlanmaması ve yeni deneyimler elde edilmesini amaçlar.
Yeşil Şapka: Yeşil şapka kullanıldığında yaratıcılık ve özgünlüğün kullanılması sağlanır. Böylece imkansız denilene ulaşmak için sınırların aşılması beklenir. Sonuca ulaşmak için yeni alternatifler, yeni yollar arayarak yenilikçi çözümlerin yaratılması amaçlanmaktadır.
Kırmızı Şapka: Kırmızı şapka duyguları ifade eder. Beyaz şapkanın tersine insanın öznel duygularını kullanmasını amaçlar. Bilgileri değerlendirirken ve düşünme eylemini gerçekleştirirken sezgilerin kullanılmasını ve heyecan duyulan konuların ifade edilmesini sağlar.
Sarı Şapka: Sarı şapka, mantıklı bir şekilde bakarak olayların pozitif yönlerini görmeye yarayan şapkadır. Yapıcı ve iyimser bir yaklaşım biçiminin sergilenmesini sağlar. Böylece diğer insanların ihtimal vermedikleri sonuç ihtimallerini görerek olumlu değerlendirmeler yapılabilir.
Mavi Şapka: Bu şapka tüm sürecin kontrol edilmesini ifade eder. Dengeyi ve iradeyi temsil eder. Teknik uygulanırken mavi şapka başta ve sonda olmak üzere iki kere kullanılmaktadır. En başta kullanılacak düzenin kurulmasında, en sonda ise nihai kararın verilmesinde kullanılmaktadır. Planlanmış düşünme eylemini temsil ederek rehber görevi görmektedir.
Hipotetik Düşünme
Hipotetik düşünme yönteminde problemlerle ilgili sadece kabul edilmiş somut çözüm yollarının değil, farklı çözüm yollarının da geliştirilerek kullanılması amaçlanır. Koşullu bir düşünme sürecinin ortaya çıkardığı problemlerin çözümünde etkin rol oynar. Hali hazırda gerçekleşmiş olayları yansıtan problemlerin değil, olması muhtemel problemlerin çözüm yollarını incelemeye odaklanır. Bu olması muhtemel olaylar ile ilgili yeni hipotezler üreterek bunların sınanması sürecini işletir. Ayrıca, daha önce gerçekleşmiş ve büyük toplulukları etkilemiş olayların gerçekleşmesi sırasında, farklı süreçlerin ortaya çıkması halinde nelerin değişebileceği, buna göre yeni koşulların neler olabileceği gibi meseleler üzerinde düşünmeye de yardımcı olur.
Örnek vermek gerekirse, Eğer Türkiye Cumhuriyeti İkinci Dünya Savaşı’na katılmış olsaydı bu durumun Türk halkı üzerinde etkileri neler olurdu şeklinde bir soru sorularak, bu soru üzerine üretilen farklı hipotezler ile düşünme süreçleri yürütülseydi bu yöntem hipotetik yöntem olurdu. Bu yöntemde düşünceler eğer, ve, olursa, olur şeklinde kelimeler içeren cümle yapılarıyla ifade edilmektedir. Sorunların görünen boyutları aşılarak çözüm yolları belirlenmektedir.
Yazımız boyunca incelediğimiz düşünme yöntemlerinin haricinde pek çok farklı yöntem bulunmaktadır. Tüm bu yöntemler insan faaliyetlerinin, insanı diğer canlılardan ayıran temel özelliğini kullanarak daha verimli ve etkin bir biçimde gerçekleştirilebilmesi için geliştirilen yöntemlerdir. Bu yöntemler haricinde insan hafızasının etkili ve faydalı bir şekilde kullanılabilmesi için yararlanılabilecek eğitimler mevcuttur.
Hafıza teknikleri öğrenilerek, düşünme süreçlerinin kontrol edilmesi sağlanabilir. Enstitü bünyesinde yer alan online eğitimler bunun gerçekleştirilebilmesini sağlar. Böylece karşılaşılan problemlerin çözümünde kullanılması gereken doğru düşünme yöntemi öğrenilerek sosyal hayatta ve iş hayatında daha başarılı bir birey haline gelinmesi sağlanabilir.
