Dünya üzerinde bulunan sistemlerin tamamının kaynakları sınırlı olduğu gibi ekonomik hizmetlerin hatta sağlık, ekonomi hizmetlerinin de sınırlı olduğunu söyleyebiliriz. Bu sebeple sağlık hizmetlerinde yer alan karar vericiler, elinde bulunan sınırlı kaynakları maksimum yarar sağlayacak şekilde kullanması gerekecektir. Örneğin politika oluşturucular müdahil oldukları finans kaynaklarını akut hizmetlerine mi medikal sağlık hizmetlerine mi ya da koruyucu sağlık hizmetlerine mi kullanacaklarını bilmeleri gerekir.
Harcama konusu dikkate alındığında ekonomik değerlendirmelerin temel amacı ilgili karar verme sürecini daha da kolaylaştıracak bilgileri değerlendirerek, karar verici kurulların faydalanabilecekleri bilgiler sunmaktır. Burada ekonomik değerlendirme yapılması planlanan çalışma veya çalışmaların alternatif iş maliyetlerini ve doğabilecek sonuçlar açısından incelenmesi karşılaştırmalı bir şekilde analizlerinin yapılması olarak ifade edilir.
Ekonomik Değerlendirme Süreci
Sağlık hizmetlerinde ekonomik değerlendirme, sağlık sektöründe yer alan teknolojik değerlendirmenin içinde yer alır. Burada sağlık hizmetlerinde kullanılan anlamıyla teknoloji; sağlık geliştirmek için gerçekleştirilen bir uygulama, bir girişim ya da yapılan bir tedavi yöntemidir. Bu nedenle sağlık hizmetlerinde teknoloji değerlendirme göstergesi tıbbi görüntüleme sistemleri, herhangi bir tedavi girişimi, organizasyonel süreçler, ilaçlar ve benzeri denilebilecek süreçler gibi etmenleri kapsar. Ekonomik değerlendirme ölçütleri bu faktörlerin değerlendirilmesi için oldukça önemlidir. Temel ekonomik değerlendirme ölçütlerini şu şeklide gösterilir;
Sonucu itibariyle bir tercihin veya bir seçimin yapılması
Yapılacak olan bir müdahalenin sonuçları ve maliyetleri arasında bir değerlendirmeye alınması (yapılacak yatırımın fayda zarar çıktıları açısından göz önünde bulundurulması)
Alternatif müdahale seçeneklerinin bulunması
Burada ekonomik değerlendirme sürecinin amacı temin edilen ilaçların geri ödeme listesine alınıp alınmaması veya bir sağlık teknolojisinin uygulamaya koyup koyulamayacağına ilişkin karar verilmesi şeklidir. Bu noktada hedeflenen maliyetleri açısından alternatif seçenekleri göz önünde bulundururken en etkili olabilecek klinik sonuçları sağlayabilecekler üzerinde durulmasıdır.
Ekonomik değerlendirme kapsamına giren her seçim sonuçları itibariyle kısıtlamalara girebilir ve alternatiflerin belirlenmesiyle beraber birtakım hizmetlerin sunumundan vazgeçilmesini kaçınılmaz yapacaktır. Burada temel hedef mevcut kaynaklarla sağlık statüsünün yükseltmektir. Bu sebeple her ekonomik değerlendirmenin içeriğinde bir verimlilik değerlendirmesi barındırır.
Verimlilik değerlendirmesi üretim ve tahsis verimliliği şeklinde ikiye ayrılır. Tahsisat verimliliği planlanan bir işin yapmaya değerli olup olmasını dikkate alır. Örneğin kaynakların poliklinik hizmetlerine mi yoksa yoğun bakım hizmetlerine mi aktarılacağı bir tahsisat verimliği kararını ifade eder. Teknik verimlilik ise yapılmaya karar verilecek bir çalışmanın en iyi seçenekler yoluyla yapılmasını gösterir. Örneğin kan bankalarında stok yetersizliği söz konusudur. Kan stoklarının istenilen seviyeye getirmek için uygulanabilecek alternatifler nelerdir sorusu teknik verimlilik açısından değerlendirilir.
Sağlık hizmetlerinde yapılacak ekonomik değerlendirmeler bazı sorulara cevap aramıştır. Bu sorular;
Belirlenen bir tedavi yönteminin ya da sağlık hizmeti sunumunun maliyeti nedir?
Kaynaklar başka hizmetlerde de kullanılabilirdi fakat sağlık hizmetlerinden kullanılması konusunda memnun muyuz?
Verilecek sağlık hizmetinin veya bu tedavi hizmeti de olabilir, kaynaklı yararları nelerdir?
Sağlık programı ya da hizmeti aynı kaynakları kullanma yoluna giderek yapılabilecek diğer çalışmalar ile kıyaslandığında yapmaya değer midir?
Maliyet ve Fayda Kavramları Nelerdir?
Alternatif maliyetler ve çıktılar ekonomik değerlendirmelerin çıktılarını oluşturduğu için bu kavramları açıklamak gerekir. Sağlık işletmelerindeki maliyetler alternatif maliyet değerlerini de göz önünde bulundurarak hesaplanmalıdır.
Bir sağlık işletmesinde bir malı veya hizmeti üretmek, ki bu bir üretim işletmesi olan ilaç fabrikaları da olabilir, malları hizmetleri üretmek, pazarlamak ve satmak için doğrudan ya da dolaylı kanallarla yapılan harcamaların bütününe maliyet denir. Tıbbi müdahaleler, ilaçlar, tıbbi bakımla ilgili maliyetler, personel giderleri, bakım maliyetleri gibi başlıkları karşılamaktadır.
Tıbbi bakım dışında olan maliyetler ise yeme, içme, konaklama ve ulaşım şeklindeki giderlerdir. Bunun dışında dolaylı olarak sağlık hizmetlerinde olan maliyetlerde söz konusu olabilir. dolaylı maliyetler doğrudan hizmet sunumu ile ilgili olmayan sağlık sorunlarından dolayı hasta ve ailesinden ortaya çıkabilecek maliyetlerdir. Bu maliyetler hastalık durumuna bağlı olarak çalışamamak, iş görememek sonuçlarının erken emekliliğe varıncaya kadar ilerlemektedir. Bunun dışında ölçülmesi pek mümkün olmayan acı ve endişe gibi somut olmayan maliyetlerde vardır.
Fayda kavramı ise bir sağlık müdahalesi veya girişiminin o hizmeti doğrudan alan kişi üzerinde bıraktığı yararı ifade eder. Burada sağlık hizmetlerinin çıktısı ( faydası) tanının doğru koyulması ve uygun görülebilecek bir tedavi şekliyle ilerlenmesi, daha önce tedavi edilmiş vaka sayısı buna bağlı olarak elde edilmiş yaşam yılı, enfeksiyon oranları, açısız geçen günler gibi şekliyle ifade edilebilir. Sağlık hizmetlerinde objektif değerlendirmelerin yanında subjektif olarak nitelendirilebilen bazı değerlendirmelerde söz konusudur. Bu sübjektif değerlendirmeler hayatın kalitesine yönelik değerlendirmeler olup bunun ölçümü ayrı bir yöntemle yapılmaktadır.
Tablo 2: Sağlık hizmetlerinde maliyet ve faydalar
Sunulan sağlık hizmetlerinin sağlık statülerinin üzerine etkileri ölçülürken, ilgili ölçülerin parasal olarak ifade edilmesi oldukça farklı engelleri bulundurmaktadır. Yapılmış bir ameliyat operasyonu sonucu kazanılan yaşam yıllarının tam olarak ne olduğu tartışmalı bir konu iken bunun dışında örneğin ameliyat öncesinde veya sonrasında ağrının dindirilmesi parasal olarak ifade edilemeyecek durumlarda bulunur. Yapılan girdi ve çıktı arasındaki değişimler, kullanılacak ekonomik değerlendirme yönteminin sac ayağını oluşturmaktadır.
Ekonomik Değerlendirme Yöntemleri Nelerdir?
Sağlık sektöründe yapılacak bir ekonomik değerlendirme, mevcut alternatif seçeneklerinin karşılaştırmaya yönelik uygun olması gerekir. Planlanan bir sağlık müdahalesinin yalnız maliyetlerini ve sonuçlarını göz önünde bulundurmak, alternatif seçenekleri dikkate almamak doğru kararların verilmemesine neden olacaktır. Aşağıda yer alan ilgili tabloda ifade edildiği gibi ikiden fazla alternatifin karşılaştırılması hem maliyetleri hem faydaları açısından değerlendirme aşamasına katılması gerekir. Her iki şartı sağlayamayan değerlendirmeler sadece maliyet değerlendirilmesi veya tıbbi değerlendirme maliyet analizi olarak görülür.
Ekonomik değerlendirme maliyet etkililik ( cost effectiveness), maliyet fayda ( cost benefit) maliyet minimizasyonu (cost minimization) ve maliyet yararlanım ( cost utility) yöntemlerinden meydana gelmektedir. Burada da maliyet minimizasyonu analizi geniş ölçüde benzer sonuçları veren mevcut alternatifleri yalnız maliyetleri açısından değerlendirilmesi halinde gerçek anlamda bir ekonomik değerlendirme olarak gösterilememektedir.
Maliyetlerde fayda analizi hem çıktıları hem maliyetleri para birimi şeklinde ifade edilen yöntemdir. Ağırlıklı olarak kamu yatırımları için uygulanmakta ve sektörler arası karşılaştırmaları mümkün göstermektedir.
