İkinci Dünya Savaşı yıllarında görev yapan doktor Henry Beecher yaralı Amerikan askerlerini tedavi ederken ağrı kesici morfini bittiğinde umutsuzluğa kapılmıştır. Umutsuzca bir süre ne yapacağı hakkında düşüncelere kapanır. Umutsuzca, yaralı askerlere ağrı kesici morfin verdiğini söyleyip aslıda onlara salin solüsyonu vermiştir. Salin solüsyonu verdikten sonra yaralı Amerikan askerlerinin %40'ı uygulanan bu tedavinin ağrılarını geçirdiklerini söylemiştir. Günümüz bilim insanları o yaralı askerlerin neden daha iyi hissettiklerini şimdi daha iyi anlıyorlar nedeni plasebo etkisi.
Plasebo anlam olarak “tatmin edeceğim, memnun edeceğim” anlamlarına gelir. Gerçek bir ilaca benzeyen ancak gerçek bir ilaç olmayan maddelere plasebo denilir. Plasebo kullanan bireyler aldıkları tedavinin gerçek olup olmadığı hakkında fikir sahibi olmazlar yani gerçek olduğunu bilmezler.
Plasebo, şeker hapı, sıvı, iğne, hatta bir prosedürün tamamı olabilir. Plasebo, gerçek bir tedavi gibi gözükmesi için tasarlanmıştır. Ancak hastalıklara karşı herhangi bir etkisi bulunmaz. Aslında plasebo bireylerin ilacın olumlu bir etki edeceğini düşünmesi nedeniyle durumlarını iyileştirmektedir. Açıkça durum şundan ibarettir; bireyler plasebo üzerinden ne kadar pozitif etki alacaklarını düşünürlerse çok büyük olasılıkla olumlu yararlanacaklardır.
Plasebo aslında hastalığa etkide bulunmasa da bireylerin nasıl hissettiklerini etkiler. Yapılan araştırmalar doğrultusunda her 3 kişiden birisinde bu durum gözlenmiştir. Plasebo hakkında bilgi verdikten sonra plasebo etkisi üzerine konuşalım. Peki, plasebo etkisi nedir?
Plasebo Etkisi Nedir?
En genel haliyle bireylerin plasebo sebebiyle semptomlarında yaşadıkları değişime plasebo etkisi denir. Plasebo etkisi, plasebonun olumlu etkilerine verilen bir ad olarak tanımlanır. Kısa süreli bir etki yaratır. Genel olarak acıyı dindirme ve diğer semptomlar üzerinde ilgisi olduğuna dair görüşler bulunmaktadır. Plasebo etkisi, hastalığı tedavi edecek herhangi bir işlevi olmayan farmakolojik maddelerin, hasta bireylerin şikâyetlerini azaltarak kendilerini daha iyi hissetmelerini sağlamasıdır.
Plasebo etkisi, farmakolojik olarak etkisi olmayan herhangi bir ilacın telkine dayalı etki yaratma durumuna denir. Etkinin fiziksel olarak herhangi bir gücü bulunmamaktadır. Sahip olduğu tedavi gücünü tamamen hastanın verilen ilacın işe yarayacak olduğunu düşünmesinden alır. Bireylerin istemeleri halinde kendi kendilerini iyileştirme gücüne yönelik bir durumdur. Plasebo etkisi, herhangi bir rahatsızlığın tedavi ediliyor hissi verilmesiyle geçmesi durumudur. Hasta olan bireyin kendisine verilen maddenin ilaç olduğuna inanmasıyla birlikte iyileşme sürecine girmesi bu duruma en iyi örnektir.
Kişinin hastalığı için kanıtlanmış tedavi edici etkisi olmamasına rağmen herhangi bir ilacı aldığında kendisini iyileştirebileceği algısının oluşması durumudur. Farmakolojik olarak etkisiz ilaçlar kullanıldığında da bu durum gözlenir. Bunlar genellikle şeker gibi temel bileşenleri barındırır. Plasebo etkisinin amacı yüksek moral veya iyileşme azmi kazanmasıdır. Fiziksel olarak tedaviye çok fazla etkileri bulunmasa da, tedavi gücünü hastanın “işe yarayacak” gücünü kazanmasından alır. Motivasyon olarak da bireylere kazanımları bulunur.
Teorik olarak hiçbir etkinliği olmaması gereken bu girişimler nasıl oluyor da hastaların şikâyetlerini ortadan kaldırıyor dediğinizi duyar gibiyim? Bir Türk doktorla yapılan bir röportajda doktor bu soruya şöyle açıklık veriyor: “Altında yatan mekanizmalar tam olarak bilinmemekle beraber bu etkiler birden fazla mekanizmaya bağlı olduğu bilinmektedir. Birden çok etmen ve mekanizmanın birleşimi sonucu ortaya çıkmaktadır. Endişe hafifletme mekanizmaları, beklenti durumu, beyindeki ödül devrelerinin çalışması durumu, genetik, kişilik özellikleri vb. beyindeki nörokimyasal mekanizmaları tetiklemektedir. Bu durumda hastalarda algı değişikliğine neden olan plasebo etkisi durumunun ortaya çıkmasını sağlamaktadır.”
Bireylerin plaseboya olan inancı ya da yaşadığı deneyimleri semptomların değişmesine neden olmaktadır. Bu durum plaseboyu alan kişinin beklentisi doğrultusunda sonuç yaşayacağı anlamına gelmektedir. Bazı hastalar sadece doktora gittiklerinde ya da hastalığını düzelteceğini düşündükleri bir şey yaptıklarında kendilerini iyi hissedebilir. Etkiyi ilaç, iğne ya da herhangi bir prosedür olmadan da alabilirler. Bu tarzda yaşanan etki hasta olan kişinin tedaviye ya da doktora duyduğu güvenle ilgilidir. Plasebonun nasıl ağrıyı azalttığı ve diğer semptomlara sebep olduğu hala tam olarak bilinmemektedir. Ancak bazı nörobilimciler plaseboların beyinde kimyasallar salgılattığı yönünde görüşler ortaya atmaktadırlar.
Bu etkinin psikolojik ölçülebilir yanları da bulunmaktadır. Hastaya uyarıcı verildiği söylendiği zaman kalp atışında artış yaşama, tansiyon yükselmesi, tepki sürelerinde artış gibi etkileri olmaktadır. Plasebo etkisi genel anlamda bu şekilde anlatılabilmektedir. Şimdi de bu plasebo örnekleri nelerdir onları inceleyelim.
Plasebo Örnekleri Nelerdir?
Verilen plasebo örnekleri sayesinde verilen bilgileri daha iyi anlamanız hedeflenmiştir. Bu sayede plasebo örnekleri ile konuyu kavrayıp, olayların nasıl geliştiği hakkında bilgi sahibi olabilirsiniz.
Plasebo Örnekleri 1: 1950’li yıllarda sahte ameliyatların bu etkiyi yarattığı ortaya çıktı. O zamanlar kalp ve damar tıkanıklığında LIMA ameliyatı sıklıkla kullanılıyordu. Bu ameliyatın kroner kalp hastalığını iyileştireceği düşünülüyordu. Ameliyattan sonra hastaların şikâyetlerinin azalması, tıp çevrelerinde bu ameliyatın baya etkili olduğunu düşündürüyordu. Ancak ameliyatın etkinliğinden şüphe duyan hekimler iki ayrı çalışma yaptılar. Hastalar iki gruba ayrıldılar. Birinci gruptaki hastalar gerçekten ameliyat edildi ikinci gruptakiler ise ameliyat edilmedi. Ancak ameliyat olmayan hastaların ameliyat olmalarını sanmaları için anestezi verildi ve dikiş atıldı. Hastalar uyandığı zaman ameliyat olduğuna inandırılmış oldu. Çalışma sonunda ameliyat olan hastalar ile olmayan hastalar arasında hiçbir fark olmadığı görüldü. Her iki grupta yapılan araştırmaya göre göğüs ağrılarının aynı ölçekte azaldığı görüldü.
Plasebo Örnekleri 2: Depresyon hastaları üzerinde de buna benzer bir çalışma yapıldı. Depresyon hastalarına, ilaç görünümlü plasebo hapları verildi. Bu hapların antidepresan hapları olduğu söylendi. Bu hapları kullanan depresyon hastalarında gözlemlenen şikâyetlerin %50’sinde azalma olduğu görüldü.
Plasebo Örnekleri 3: Migren hastalığı olan kişiler üzerinde de bir deney yapılmış. Bu deneyde plasebo migren hapları, migren hastalarına verilmiş ve kullanılmaları söylenmiştir. Daha sonra bu hapların migren hastalarının üzerinde %40 etkisi olduğu anlaşılmıştır.
Plasebo Örnekleri 4: Zamanında bir tıp fakültesi öğrencisinin anlattığı bir olaya göre acil servise tekerlekli sandalye ile bir kadın hasta getirilmiş. Bu kadın hasta nefes alamama, halsizlik, ellerde ve kollarda uyuşukluk gibi birçok şikayet belirtmiş. Hastanın birkaç gündür bu durumda olduğunu ve yürüyemediği ailesi tarafından doktorlara bildirilmiş. Yapılan tetkik ve muayenelere rağmen hiçbir tanı konulamamış. Daha sonra hastanın psikiyatrik anlamda şikayetler taşıdığına inanılmış. Daha sonra asistan C vitamini ampulünü bir enjeksiyon içine doldurmuş. Hasta ve yakınlarının duyacağı bir şekilde tanıyı koyduklarını ve yurtdışından gelen bir ilaçla sorunun yarım saat içinde çözüleceğini söylemiş. Enjeksiyonu yaptıktan sonra muayene etmeye tekrar yanına gitmiş. Bütün ağrı ve sızıları geçen, ayağa kalkıp yürüyen bir kadın ile karşılaşmış. Tekerlekli sandalyesini bile acil servisinde unutup oradan ayrılmışlar.
Plasebo Örnekleri 5: Baş ağrısı çeken hastalara plasebo haplarının iyileştirici gücü olduğuna dair bilgiler verilmiştir. Verilen hapları kullanan hastaların baş ağrıları geçmiştir. Oysa hastalara verilen ilaç hepimizin bildiği şekerden oluşmaktadır. Hastaların tamamına yakının ağrıları dinmiştir.
Nosebo Nedir?
Nosebo durumu plasebonun tam tersi olarak tanımlanmaktadır. Nosebo, zarar verici anlamında kullanılır. Bir bireyin bir şeyin kendisine zarar vereceğini düşünmesi ve gerçekten zarar görmesi durumu nosebo olarak adlandırılır. Plasebonun kötücül ikizine nosebo denir. Nosebo, uygulanan etkinliği olmayan tedavi yönteminden sonra gerçek ilaçtan beklenen yan etkilerin gözlenmesidir. Bir ilacı kullanırken herhangi bir yan etki deneyimlemediğimiz halde günün birinde ilacın prospektüsünü okuyup orada yazan yan etkileri yaşama durumuna nosebo denir.
Nosebo etkisine örnek verecek olursak kullandığınız bir ilacın prospektüsünde yan etkiler olarak kaşıntı, kusma, mide bulantısı vb. durumları yaşayabileceğiniz yazmaktadır. Sizde bunları okuduktan sonra tüm gününüzü belirtilen yan etkileri yaşayarak geçirirseniz nosebo etkisi altında olursunuz.
Plasebo Notları
Plasebo notları oldukça önemlidir. Bu konu hakkında aydınlatıcı bilgiler verir. Plasebo notları ilginç bilgiler içerir ve konunun daha fazla içinde olmanızı sağlar. Belirtilen plasebo notları ek bilgi dahilinde yorumlayabilirsiniz.
Plasebo Notları 1: Etkisiz bir tedaviden sonra iyileştiğini vurgulayan her hastanın iyileşme nedeni plasebo etkisi değildir. Bu etkinin dışında, kişi veya kişilerin hastalık belirtilerinin ortadan kalkması durumu gerçekleşmiş olabilir.
Plasebo Notları 2: Yaşadığınız bazı hastalıklar kendiliğinden iyileşme gösterebilir. Bu durum etkisiz bir tedavi yönteminin varlığına inanma olarak algılanabilir.
Plasebo Notları 3: Yaşanılan bazı hastalıklar, semptomlarda dalgalanmalarla seyreder. Hastanın deneyimlediği şikayetlerdeki dalgalanmalar, yapılan tedaviden farklı olarak hasta olan kişinin kendini daha iyi hissetmesine neden olabilir.
Plasebo Notları 4: Plasebo etkisi akılsız olmak veya kandırılmak ile alakalı durumlar değildir. Bu etki tüm bireylerin başına gelebilir. Bireyin ne kadar zeki olduğundan veya bu etkiyi bilip bilmeme durumundan bağımsız olarak herkeste görülebilir.
