Gelişim sürecinde, her birey kendine özgü bir kişilik geliştirmektedir. Yaşam boyunca süren bu süreçte, doğuştan getirdiğimiz özelliklerimiz ile çevresel koşullar belirleyici bir role sahiptirler. Bu nedenle her bireyin gelişim örüntüleri farklılıklar göstermektedir. İnsanlar fiziksel görünüşleri, bilişsel yetenekleri, ahlaki değerleri açısından birbirlerine benzemedikleri gibi, gösterdikleri davranışlar açısından da birbirlerine benzememektedir.
İnsanlar belirgin istekleri, arzuları, kendilerine özgü duygularıyla bu istek, arzu ve duyguları ifade etme yollarından farklılıklar göstermektedir. Bazıları insanlara güven duyarken bazıları güven duymamakta; bazıları sabırlıyken, bazıları sabırsız ve aceleci olmakta; bazıları utangaç iken, bazılarıysa girişken özellikler sergilemektedir. Bu farklılıkların hepsi insanlar arasındaki kişilik farklılıklarının genel başlıkları altına girmektedir. İnsanları birbirinden farklılaştıran özellikler toplamı da kişiliği oluşturmaktadır.
Kişiliğin ne olduğu nasıl oluştuğu değişip değişmeyeceği soruları yüzyıllardır insanların cevaplamaya çalıştığı sorulardır. Bireylerin doğdukları zaman gezegenlerin bulunduğu konuma göre kişiliğin belirlendiği inancı üzerine temellendirilmiş olan astroloji kişiliği açıklayan ilk kuramlardandır. İlk kişilik kuramlarından bir diğeri ise vücut tiplerinin kişilik özelliklerini yorumladığını savunan tip kuramıdır. Araştırmalar her iki kuramın da geçerli olmadığını göstermiştir.
Günümüzde kişiliğin ne olduğunu ve nasıl geliştiğini açıklayan pek çok kuram ortaya çıkmıştır. Bu kuramların büyük bir çoğunluğu kişiliğin içinde bulunduğumuz durum ve maruz kaldığımız çevresel faktörler yoluyla nasıl belirlendiğini açıklamaya çalışmaktadır. Diğer yandan davranışsal genetik yaklaşımı ise bireye özgü olan genetik yapının kişiliği nasıl etkilediğini araştırmaktadır.
Kişilik Nedir?
Kişilik psikoloji alanında oldukça önemli bir kavramdır. Genellikle ilk psikoloji dersi “kişilik nedir? kişiliğinizi nasıl tanımlarsınız?” sorusu ile başlamaktadır. Bu soruya verilen yanıtlar oldukça çeşitlilik göstermektedir. Bireyler kendilerini sıcakkanlı, açık sözlü, heyecanlı, çekingen, girişken, anlayışlı, hoşgörüsüz, güvenilir, gibi farklı biçimlerde tanımlarlar. Bireylerin kendilerini tanımlamak için kullandığı farklı kavramlar kişiliğin oldukça geniş bir kavram olduğunu göstermektedir. Kişilik bireylerin inançlarının tutumlarının değerlerinin güdülerinin mizaçsal özelliklerinin davranış örüntülerinin bir birleşimini kapsadığından tanımlamakta zorlaşmaktadır. Kişilik kapsamlı bir kavram olduğu için tüm psikologların üzerinde anlaştıkları tek bir tanımı bulunmamaktadır.
Kişiliği Nasıl Tanımlarsınız?
Psikologlar kişiliği farklı yollardan tanımlamakla birlikte kişilik tanımları incelendiğinde psikologların birleştikleri bazı temaların da bulunduğu görülmektedir. Bu tanımlarda genellikle bireyleri diğer bireylerden ayırt eden duygu düşünce ve davranış örüntülerinin olduğu belirtilmektedir. Yani kişilik “ayırt edici” özelliğe sahiptir. Böylece birey kendine özgü yegâne olabilmektedir. Örneğin “Nilüfer” arkadaşlarıyla birlikte olmaktan hoşlanan sürekli dersleri takip eden ve Notlar tutan sosyal etkinliklere katılan ve sorumluluk alan başarılı bir öğrencidir dediğimizde onu diğer öğrencilerden ayırt eden özelliklerini belirtmekteyiz. Yani Nilüferi farklılaştıran kendine özgü yapan özelliklerden bahsetmekteyiz.
Kişilik tanımlarında ortak olan diğerine tema ise insanların tutarlı uzun süre devam eden yani oldukça kararlılık gösteren özelliklere sahip olduğudur. Yani kişilik “tutarlılık” özelliğine sahiptir. Örneğin, Nilüfer oldukça tutumlu bir kızdır. İhtiyacı olmayan hiçbir şeyi almamakta ve parasını dikkatli harcamaktadır. Sınırlı geliri olan bir ailenin kızı olan Nilüfer oldukça varlıklı bir ailenin oğlu ile evlendikten sonra da bu tutumluluk özelliğini devam ettirmesi onun bu özelliğinin kararlılık gösterdiğini ifade etmektedir.
Kişilik tanımlarında ayrıca bireylerin sahip oldukları duygu düşünce ve davranışların bireylerin yaşamda karşılaştıkları olay ve durumlara uyum sağlamalarını etkilediği yaygınlıkla vurgulanmaktadır. Yani kişilik bireyin “uyum” göstermesi özellikleridir. Örneğin Nilüfer Hanım hiçbir geliri ve fazla yakını olmayan bir ev hanımıdır. Yaşamda yalnız olduğunu hisseden tek başına kalmaktan korkan ürkek çekingen bir kadındır. Kocasıysa sürekli içki içen ve onu döven bir adamdır. Bu durum onun duygu ve düşünce ve davranışlarının bu evliliğe uyum sağlamasını etkilediğini göstermektedir. (Bu durum bir zamanlar benim hayatıma dair örnektir.)
Kişilik kavramının günlük dilde kullanımıysa oldukça çeşitlilik göstermektedir. Örneğin “Duygu çok güzel bir kızdır ama berbat bir kişilik vardır.” "Recep çok yakışıklı değildir ama oldukça uyumlu bir kişiliğe sahiptir.” "Ümit çok çabuk sinirlenir oldukça zor kişiliği vardır.” “Abdullah dinamik bir kişiliğe sahiptir.” Günlük dildeki kişiliğin kullanımına ilişkin bu ifadeler kişiliğin mizaç ve karakter ile eş anlamlı olarak kullanıldığını göstermektedir. Halbuki karakter ve mizaç kişiliğin içinde olan daha dar kapsamlı kavramlardır.
Karakter bireyin doğuştan itibaren sosyal yaşantılar sonucunda elde ettiği değerler sistemine uygun olarak gösterdiği davranışların toplumun değerler sistemine uygun olarak gösterdiği davranışların toplumun değerler sistemine göre değerlendirilmesi anlamını taşımaktadır. Yani kişiliğin ahlaki törel boyutudur. Bir başkasının yaptığı değerlendirme sonucunda toplumun değerler sistemine uygun davranışlar gösterenler “karakterli” ya da “iyi karakterli “göstermeyenlerse “karaktersiz” ya da “kötü karakterli" olarak nitelendirilmektedir. Aynı zamanda bireyin tutum ve davranışlarında tutarlı ve kalıcı olması “iyi karakterli “ değişken ve çelişkili olması ise “karaktersiz “olarak nitelenmektedir. Cömert yardımsever paylaşımcı dürüst sorumluluk sahibi olma “olumlu karakter” özellikleri iken bencil iki yüzlü sorumsuz ipiyle kuyuya inilmez suya götürür susuz getirir ise “olumsuz karakter” özellikleridir.
Mizaç(huy) da karakter gibi kişiliğin önemli bir parçasıdır. Mizaç kişiliğin duygusal boyutunu ve duygulanım tarzını ifade etmektedir. Bazı kişilerin duyguları, çabuk uyanmakla birlikte kısa süreli be yüzeysel olmaktadır. Bazılarındaysa duygular yavaş uyanmakla birlikte uzun süreli ve derindir. Kısaca mizaç bireylerin kendilerine özgü olarak gösterdikleri duygusal tepkilerin nitelik ve niceliğini göstermektedir. “Abdullah’ın yüzü hemen kızarır.” “Gaffar oldukça hareketsiz ve isteksizdir.”, “Arzu’yu öfkelendirmek oldukça zordur,” ama öfkelenince de her şeyi kırıp yıkar.” Serengül çabuk öfkelenir, birden patlar.” dediğimizde mizaçsal özelliklerden bahsetmekteyiz. Mizaç kişiliğin, doğuştan getirilen, anatomik ve fizyolojik yapı özelliklerinin dinamik bileşimini sonucunda oluşmaktadır. Merkezi ve otonom sinir sinir sistemi ile iç salgı bezlerinin nitel ve nicel özellikleri, yani biyolojik alt yapı sonucunda mizaç oluşmaktadır.
Karakter be mizaç, kişiliğin önemli temel yapılarını oluşturmakta birlikte, kişiliğin bütününü oluşturmamaktadır. Bunların yanı sıra, sahip olunan bedensel nitelikler, içsalgı bezlerinin işleyişini, zekâ ve özel yetenekler, güdüler, benlik, savunma mekanizmaları ve yaşam felsefesi de kişiliği oluşturan yapılardır.
kişiliğin bu kadar geniş bir kapsamının olması, tüm psikologların tek bir tanımda uzlaşmalarını oldukça güçleştirmektedir. bununla birlikte “kişilik, bireyleri, diğer diğer bireylerden ayırt eden, bireyin kendisine özgü olan, oldukça kararlılık gösteren ve bireyin uyum tarzını içeren duygu, düşünce ve davranış örüntüleri “olarak tanımlanabilir. i̇nsanları farklılaştıran özelliklerin toplamını ve aynı zamanda farklı ortam ve zamanlarda sergilenen zamanlarda sergilenen davranışlardaki kararlılığı ifade eden kişilik yaşam boyunca kendine özgü bir gelişim gösterir. çünkü bireylerin sahip oldukları kalıtımsal özellikler ve içinde yetiştikleri çevresel koşullar birbirlerinden farklılık göstermektedir. kişilik, bireyin kalıtımsal yapısının, çevresel koşullarla etkileşiminin bir ürünü olarak ortaya çıkmaktadır.
Kişilik gelişimini etkileyen faktörler neler?
İki çeşit açıklanmaktadır:
1 - Kalıtımsal faktörler: kişilik özelliklerinin oluşumundaki rolünü belirlemeye yönelik yapılan çalışmalar davranışsal genetik adında bir çalışma alanını ortaya çıkarmıştır. Bu çalışma alanı kişilik özelliklerinin ne kadar kalıtımsal olabildiğini belirlemeye çalışmaktadır. Yani kişilik özelliklerimizin ne kadarının atalarımızdan genetik geçişler yoluyla belirlendiğini keşfetmeye çalışmaktadır.
2 - Çevresel faktörler: Davranışları etkileyen genetik olmayan bütün faktörleri kapsamaktadır. Bunlar; öğrenme yaşantıları, aile ve ailenin özellikleriyle içinde yaşanılan kültürün özellikleri şeklinde genel olarak belirtilebilir.
