Metafor; edebiyatta, sosyolojide, felsefede, psikolojide, resimde ve günlük hayatta karşımıza çıkan bir sözcüktür. Fransızcadan Türkçeye geçmiş bir sözcük olup kelime anlamı “mecaz”dır.
Günlük hayatımızda konuşurken anlatmak istediklerimizi her zaman doğru kelimelerle anlatamayabiliriz. Ya da soyut kavramların tam bir karşılığını bulamayız. Bu durumda imdadımıza deyimler, atasözleri ve mecazlar yetişir. Metafor da bu tip kelimelerden olup iyi kullanıldığında cuk oturan ifadeler yaratır. Aslında "dilde bir ifade biçimidir" diyebiliriz.
Bu mecazlar yoluyla metni ve konuşmayı karşımızdakine daha kolay bir biçimde iletebiliriz. Fikirlerimize ikna edebilir, düşüncelerini değiştirebiliriz. Kullanıldığı yere göre anlamlar kazanan bu sözcükler bir durum, olay ya da kişiyi anlatmak için kullanılır. Etkili ifadeler ortaya çıkarır. Anlatılanı kişinin süzgeçten geçirmesine yardımcı olur. Az sözle çok şeyi anlatma özelliğine sahiptir.
Metafor Nedir?
Metafor bilinmeyen bir şeyi bilinen bir şeyle etkili bir biçimde anlatmaktır. Kökeni Yunanca olan ve aktarma anlamına gelen metaphora sözcüğünden gelir. Antik Çağlardan beri kullanılır. Benzetme yoluyla yapılır. Bir kavramı başka bir kavrama benzeterek oluşturulur. "Benzetmedir" diyemeyiz çünkü benzetme metafor yapabilmek için bir araç olarak kullanılır.
En çok kullanıldığı alan eğitim olarak karşımıza çıkar. Yeni bir konunun öğretilmesine yardımcı olur. Bilinen bir konuda kullanıldığında ise kalıcılık sağlar. Metafor sayesinde özellikle küçük yaştaki bireyler için soyut kavramlar somut hale getirilebilir. Bu da soyut kavramların unutulma olasılığını düşürür.
Metafor iyi kullanılırsa ezberi ortadan kaldırmaya yarar. Zihin bağlantı kurabildiğinde ve kendini bildiği şeylerin yanında hissettiğinde rahatlar. Bilinmeyenin yerini bilinenle değiştirerek kalıcı öğrenmeye yardımcı olur. Ancak ölçülü metafor kullanımı önemlidir. Bütün anlatılanlar metaforlara dönüştürülürse anlatımı tekdüze bir hale getirebilir. Ancak ara ara kısa hikayeler dinlemeyi herkes sever. Sıkıcı bir konuda dümdüz bilgi vermek yerine yeterli sayıdaki metaforla çok daha etkili sonuçlar elde edilebilir.
Uzmanı olduğumuz bir konu düşünelim. Bu konuda anlatacağımız şeyleri karşımızdakinin anlamasını ve bizimle ilgilenmesini isteriz. Kelimeleri boğucu ve yorucu bir nutuk haline getirmek herkesi sıkar. Bunun yerine güçlü geri dönüşler alabileceğimiz bir anlatım tercih edebiliriz. Sayfalar dolusu anlatılabilecek şeyleri bir kelime ya da cümle ile ifade edebiliriz. Bunu da etkili mecazlar yoluyla sıkmadan yapabiliriz. Oldukça faydasını da görürüz.
Metafor Kullanımının Faydaları
Az sözle çok şey anlatır.
Yaratıcılığı ortaya çıkarır.
Kolay öğrenmeyi sağlar.
Akılda kalıcılığı arttırır.
Öğrenmeyi monotonluktan çıkararak eğlenceli hale getirir.
Aktif katılımı kolaylaştırır.
Soyut kavramları somut hale getirir.
Motivasyonu arttırır.
Problem çözme becerisi kazandırır.
Doğrudan anlatılamayan şeylerin dolaylı anlatımını sağlar.
Basitten karmaşığa doğru bir örüntü sağlar.
Örtük düşünceyi açığa çıkarır.
İstenen kavram üzerinde odaklanmaya yardımcı olur.
Geçmişten gelen kötü tecrübelerin değiştirilmesine olanak sağlar.
Dili zenginleştirir.
Metafor hislere yöneliktir. Hayal gücünü canlı tutar. Farklı bakış açıları kazandırır. Metafor genellikle analoji ile karıştırılır. Her ikisi de mecazlama yoluyla yapılır. Ancak analoji birbibine benzeyen birbiri ile doğrudan ilişkisi olan şeyler arasında yapılır. Daha çok somut şeyler arasında olur.
Metafor ise birbirinden bağımsız kavramları çağrışım yoluyla benzetme şeklinde olur. Soyut kavramlar somutlaştırılır. İnsan zihni somut kavramları daha kolay anlamaya programlıdır. Sezgiler ne kadar somutlaştırılabilirse anlaşılması o kadar kolay olur. Örneğin kan dolaşımı sisteminin trafik akışına benzetilmesi analoji olurken İstiklal marşında hilal derken bayrağın kastedilmesi metafor olur. Uygun metafor seçilemezse bazı olumsuz durumlar ortaya çıkabilir.
Metafor Kullanmanın Olumsuzlukları
İyi seçilmediğinde kavram yanılgıları oluşturur.
Yanlış öğrenmeye neden olur.
Konu ile uyumsuzluk yaratır.
Kültürel/toplumal olarak yanlış anlaşılmalara sebep olabilir.
Kafa karıştırabilir.
Uygunsuz anlamlar ve mesajlar verebilir.
Metaforlar en çok edebiyatta karşımıza çıkar. Anlamı güçlendirerek atıfta bulunmaya yarar. Benzetme, kinaye, mecazımürsel gibi sanatlarla iç içe kullanılır. Şiirlerde, roman ve hikayelerde akıcılığı sağlar.
Sinema da edebiyatı sıkça kullanan bir alandır. Dolayısıyla senaristler de filmi bir ya da birkaç kavram üzerine kurabilirler. Bazı felsefeciler de hayatın tamamının bir metafor üzerine kurulu olduğunu düşünürler. Televizyon dünyasında da en çok reklamlarda kullanıldığı söylenebilir. Metaforlar kişinin bilinçaltına işleyerek dikkati çekmeyi sağlar. Yine bu mecazlar kullanılarak psikoterapiler uygulanabilir. Anlatılmakta zorlanılan, yetersizlik hissedilen konularda “benzerinin” bu dünyada var olduğu algısı verilir.
Metafor Çeşitleri
Ölü Metafor: Nereden geldiği zamanla unutulmuştur. Dilde çok eskiden beri bu şekilde var olmuş gibi kabul edilir. Örneğin dolap gözü bu şekilde kullanılan bir benzetmedir. Çağrışımsal olarak kullanılmış, sonradan sıradan hale gelmiştir.
Kapalı Metafor: Benzeyen ve benzetilen unsurlardan “benzeyen” açık bir şekilde belirtilmez. Sadece çağrıştırılır.
Karma Metafor: Genellikle şiirlerde kullanılır. Bir kavramın birden çok kavramı çağrıştırmasıdır. Sanatsal metinlerde sıklıkla karşılaşılır.
Soyut/Somut Metafor: Soyut metafor beş duyu organı ile algılanamayan kavramların çağrıştırılmasıdır. Somut metafor ise elle tutulup gözle görülebilir kavramları çağrıştırır. Somut olanlar soyut olanlara göre daha kolay öğrenilir ve akılda kalır.
Kavramsal Metafor: Soyut düşüncenin çağrıştırılmasıdır. Bunu yapabilmek için kullanılan kavramların bilinmesi ve anlaşılması gerekir.
Yapısal Metafor: Karışık bir kavramın daha basit olan bir kavramla anlatılmasıdır. Örneğin iş sözcüğünün savaş sözcüğüyle adlandırılması daha basit algılanmasını sağlar. İş yeri ve para kazanmak için çalışan kişiler paranın savaşını verirler. Birçok zorluk yaşarlar.
Yön Metaforu: Aşağı, yukarı, iç, dış gibi mekânsal ifadeler kullanılarak yapılır. Fiziki yer bildirir. Yerin dibine sokmak deyimi aşağıyı ifade ederken ağzı kulaklarında olmak yukarıyı ifade eder. Duyguların iniş çıkışları ile ilgilidir.
Metafor Örnekleri
Metaforik anlatımlarda mecazlar, benzetmeler ve söz sanatları kullanılır. Kişiye çağrışımlar yaptırır ve duyguları ifade eder. Metni estetik bir hale getirir. Kelimeler tek başına bir metaforik anlam taşımaz. Ancak bir metnin ya da konuşmanın içinde anlamlı hale gelirler.
Bilinçli bir şekilde yapılması şiirsel anlatım olarak algılanır. Ancak günlük hayatımızda da bilmeden konuşmalarımızın içinde kullanırız. Çünkü metaforlar günlük dilin ayrılmaz birer parçasıdır. Tek bir kelime ile bile birbirinden farklı birden çok metafor üretilebilir. Örneğin göz kelimesi tek başına bir organ adıdır. Ancak bir çok deyimde farklı anlamlarda kullanılır. Göze gelmek, gözden düşmek, gözden çıkarmak deyimlerinde göz sözcüğü bambaşka ifadelere bürünür.
Yahya Kemal Beyatlı’nın Beyaz Gemi şiiri iyi bir metafor örneği sayılabilir. Şair ölümü bir yolculuk olarak nitelendirerek gemi metaforunu kullanmıştır. Bu da etkileyici bir anlatım sağlamıştır. Elinde kanlı bir taş olan çocuğun resmi öfkenin metaforu olabilir. Öfkesine yenik düşüp yapacağı eylemin sonucunu görmesini sağlar. Bu da kendisine yönelik çözüm üretmesini sağlar.
Metaforlar görsel ya da işitsel olabilir. Bazen bir eser bazen de bir filmle hafızalara yer edenleri de vardır. Örneğin üç maymun sözcüğü normalde hayvanı ifade eden bir kavramdır. Ancak artık insanlar bu algıyı görmemek, duymamak ve bilmemek eylemleriyle değiştirmiştir. Bir lafı bin kere söylemek abartının ifadesi olan bir metafordur. Aslan askerler derken askerlerin cesaretinden ve gücünden bahsederiz. Metaforların tamamı evrensel olmayabilir. Milletten millete farklılık gösterebilir. Kullanırken ve değerlendirirken kültürel farklılıkların olabileceği unutulmamalıdır.
