“İmece nedir?” sorusuna verilebilecek cevaplardan biri: İmece demek, Anadolu demek. Türkiye’ye, Türkçeye ve Anadolu’ya özgü bir kavram. “Anadolu’nun taşında, toprağında ve kültüründe imece var.” ifadesini kullanmak abartı olmayacaktır. İmece; el birliğiyle sorunların çözülmesi, işlerin yapılması ve yardımlaşma anlamına geliyor.
İmece, Anadolu’nun dünyaya armağan ettiği değerlerden. Toplumsal dayanışma ve yardımlaşmanın en güzel ve nadide örneklerinden. Başka dillerde karşılığı var mı? Başka kültürlerde, başka medeniyetlerde, başka ülkelerde karşılığı var mı? Soruya net cevap vermek detaylı araştırma istiyor. Başka kültürlerde ve başka toplumlarda olup olmadığı konusunu toplum bilimcilere bırakıp konumuza dönelim. Köyden göçlerle ve kentleşme ile eskilerde kaldığı düşünülen imeceyi daha yakından inceleyim ve aslında modern uygulama biçimleri olduğunu da yakından görelim.
İmece Ne Demek?
İmece için yapılabilecek en kısa tanım el birliği ile yapılan gönüllü yardım. Önce Türk Dil Kurumu (TDK) sözlüğündeki karşılığına kulak verelim. TDK Sözlükte iki farklı tanımı var imece kelimesinin. İlk tanım, “Kırsal topluluklarda köyün zorunlu ve isteğe bağlı işlerinin köylülerce eşit şartlarda emek birliğiyle gerçekleştirilmesi.” Bir diğer tanım da “Birçok kimsenin toplanıp el birliğiyle bir kişinin veya bir topluluğun işini görmesi ve böylece işlerin sıra ile bitirilmesi.”
İmece Türk kültürüyle özdeşleşmiş değerlerden. Kültürel miras bir nevi. Orta Asya’dan başlayan yardımlaşmanın Anadolu’ya ve Balkanlara uzanması ve günümüze kadar ulaşması demek. İmece kelimesi; bilinen en eski Türkçe sözlük olan Divanı Lugatit Türk’de geçiyor. Türklerin yardımlaşma ve karar almak için toplandıkları da tarihi araştırmalar sonucu ortaya çıkan bilgilerden. O gelenek Orta Asya’dan başlayarak Türklerin göç ettiği bütün coğrafyalara taşınıyor.
Toplumda imece demek yardımlaşma anlamına geliyor. Özellikle kırsal kesimde yaşayan insanların işleri elbirliğiyle yapması, yardımlaşmasıdır. Bu yardımlaşmayla işler daha çabuk ve karşılıklı yardımlaşmayla tamamlanıyor.
Köyün ya da kasabanın altyapı çalışmaları,
Okul ve cami yapımı,
Sulama arklarının çıkarılması,
Düğün yemeğinin yapılması,
Köylülerin kendileri için yaptığı inşaat çalışmaları,
Gibi pek çok iş imece usulüyle yapılıyor. Yazılı kuralları yok, gönüllülük esasıyla işliyor ve herkes tarafından kabul görüyor.
İmece Türleri
Anadolu’nun farklı coğrafyalarında imece türleri de değişiklik gösteriyor. Bu değişikliklerin sebebi bölgelerdeki iş türlerindeki değişiklik: Karadeniz’de fındık toplama, Ege’de zeytin toplama, Akdeniz’de portakal toplama, Doğu Anadolu’da yün kırkma gibi. Bölgelere göre imecenin adı değişse de yapılan yine aynı; elbirliğiyle bir işi tamamlamak. Bütün bu farklılıkları göz önünde bulundurarak imece türlerinden bazı örnekleri de yazalım.
Yün Kırkma: Yün kırma işlemi, küçükbaş hayvancılığın yapıldığı bütün bölgelerde var. Elektrikli koyun kırpma makinaları yeni yeni kullanılıyor. Koyun ve kuzu kırpma dönemlerinde bölgede doğal ve kendiliğinden gelişen bir imece söz konusu. Bazen koyun sahipleri komşularını yardım için çağırıyor bazen ise davet edilmeden yardıma geliniyor.
Tarla Belleme: Bağ bahçe ekim döneminde tarla sahibi genellikle akşamdan yardım için köylüleri ya da komşuları çağırır. Sabah erken saatlerde arazinin yolu tutulur. Öğle yemeği ve ikindi çayı arazi sahibi tarafından ikram edilir. Tarım araçlarının gelişmesiyle eskilerde kalmış olsa da traktörle sürülemeyecek bazı araziler için bu imece hala söz konusu.
Ekin ve Ot Biçme: Yakın zamana kadar özellikle dağ köylerinde yaygın olan imece türü. Biçilecek buğday, arpa tarlası için ırgatlar toplanıyor. Irgatlar kadın ise oraklarla, erkek ise de tırpanlarla ekin ve ot biçiliyor. Genellikle bir tarla biçilince bir başka tarla için ırgatlar yeniden toplanıyor. Biçer döver makinaları ile bu imece geleneği de tükenmek üzere olsa da arazisi engebeli olan bölgelerde hala tercih ediliyor.
Günümüz İmece Örnekleri
Geleneksel anlamdaki imece köy ve kırsal alanla sınırlandırılmış olsa da şehirlerde de farklı çözümler bulunuyor. Sosyal inovasyon platformu, yardımlaşma projesi ya da el birliğiyle yapılan bir iş. Bu başlık altında yazdığım örnekler imecenin Türk toplumunun önemli değerlerinden olduğunun da kanıtı. Modern anlamdaki imece örneklerini de birlikte inceleyelim:
İmece Platformu
Günümüzde modern imece örneği olarak imece platformu var: Sosyal inovasyon platformu imece. 2016 yılında kuruldu. Kurucu ortakları Zorlu Holding, S360 ve atölye. Platformun pusulası Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nda ifade edilen değerler. Paltform; "İmece, değişim yaratan insanların ve kurumların toplumsal, ekolojik ve kültürel meselelere çözüm üretmek üzere buluştuğu ve birlikte çalıştığı bir sosyal inovasyon platformudur.” ifadeleriyle anlatılıyor.
Sorunları çözmek için imece ruhuna inanıyor. Kanunun, şirketlerin, bireylerin, sivil toplumun ve girişimlerin bir araya gelmesi gerektiğine dikkat çekiyor. Birliktelik ruhunu önemsiyor. Birlikte çözüm üreterek sosyal girişimcilik destekleniyor. Sosyal meselelere yenilikçi çözümler bulmak amacıyla yola çıkan platformun değerleri ise şöyle: Cesaret, açıklık, birliktelik, çözüm odaklılık ve deneysellik.
İhtiyaç Haritası
İmece denilince akla gelen bir yardımlaşma projesi daha var: İhtiyaç Haritası. Oyuncu Mert Fırat ve arkadaşları öncülüğünde düzenlenen proje online imece örneği. İhtiyacı olan ve yardım etmek isteyen projede buluşuyor. İhtiyacı olan ihtiyacını ve adresini giriyor. O ihtiyacı gidermek isteyen de platform aracılığıyla gerekli desteği sağlıyor. Projenin ilk başladığı yıl 2015. Projenin çıkış fikri ise bütün yardımları ve ihtiyaçları bir arada buluşturmak. Haritanın özelliği, istenilen ihtiyaç duyulan kadar kısmına yardım etmek. Bunun sebebi, ihtiyacın girilmesi ve girilen bilginin herkes tarafından görülebilmesi. Proje kapsamında bağış kabul edilmiyor.
Online imece İhtiyaç Haritası ihtiyaçları ve destekleri buluşturuyor. İhtiyaç haritasının amaçlarından biri ev hanımı, öğrenci, iş adamı, öğretmen, mühendis ya da psikolog fark etmeksizin bütün meslek gruplarının daha geniş ifadeyle bütün yardımseverlerin destek vereceği bir ortam sağlamak. Bir araya gelerek bir işi yapmak ve bir sorun çözmek de imece usulü demek.
Ağız ve Diş Sağlığı Merkezi
Modern imece olarak hafızamda yer edinen bir de haber var. İstanbul’un yeni ilçelerinden Sancaktepe’de yaşandı. Bilinen geleneksel imeceyi anımsatıyor. Sancaktepe Ağız ve Diş Sağlığı Merkezi imece usulü yapıldı. Hem kaymakamlık hem belediye hem de ilçe esnafı seferber oldu; öncesinde uygun bir bina karkas halde bulundu. Sonrasında imece usulüyle tamamlandı. Gerekli izinler alındı, ekipmanlar sağlandı; ağız ve diş sağlığı merkezi açıldı. Sancaktepe Ağız ve Diş Sağlığı Merkezi; Sağlık Bakanlığı’na bağlı olarak hizmet veriyor.
Modern örnekleriyle birlikte imecenin; eskimediğini, çağın gereklilikleriyle birlikte şekil değiştirerek gelecek kuşaklara aktarılacağının söylemek mümkün.
Yazımızı özet mahiyetindeki 3 soru ve cevaplarıyla tamamlayalım:
