Milenyum yıldan günümüze kadar geçen on dokuz yılı geride bıraktık. Ve 19 yıl boyunca dünya ekonomisi bir türlü istikrara giremedi. Birçok devletin büyüme hızları düşüşe geçti. Ekonominin en önemli konularından biri olan enflasyon, günlük yaşantımıza ne ölçüde etki ediyor?
Enflasyon Nedir?
Milattan önce altıncı yüzyılda bir sığır, altı küçükbaş hayvana eşitti. O zamanlar bir insan altı küçükbaş hayvan almak için iki altın para veriyordu. Daha sonraları bir adam altı küçükbaş hayvan almak istediğinde iki altın paranın yetmediğini fark etti. Hayvanları alabilmek için on üç altın para gerekiyordu. Tabi milattan öncesi diyoruz, bu adama kimse ‘‘fiyatlar genel seviyesi yükselişe geçti’’ ya da ‘‘paranın değeri düştü’’ demedi. Enflasyon dediğimiz kavram bilimsel adı ile var olmasa da enflasyon paranın hayatımıza girdiği her zaman vardı.
Geçen sene düzenli olarak aldığınız bir ürünün fiyatının iki lira olduğunu varsayalım. Bu sene aynı ürünün fiyatı dört lira olursa insanlar ‘‘bu ürüne zam geldi’’ diye düşünür. Ama aslında kullandığı para biriminin değeri düşmüştür. Kullandığınız para biriminin alım gücü yükselebilir veya düşebilir. Bu ülkenizin üretim gücü, ekonomik yapısı veya yönetim şekli ile ilgilidir. Ülkeler üretim yapar, en düşük maliyet ile en iyi ürettikleri ürünü başka ülkelere satarlar. Kendi üretemedikleri veya üretmeye gerek duymadıkları ürünleri ise ürün sattıkları ülkelerden satın alırlar. Buna ithalat ve ihracat denir.
İhracatınız (satıp para kazandığınız ürünler), ithalatınız dan (satın alıp para ödediğiniz) fazla olursa sağlam temellere dayanan, başarılı ve yatırımcıların güvenini kazanan bir ekonomiye sahip olursunuz. Ekonominiz yatırımcılara güven veriyorsa yatırım yaparlar. Sonuçta ülkenizin ekonomisi gücüne güç katarak büyümeye devam eder. Güçlü bir ekonomiye sahipseniz paranızın alım gücü yüksek olur.
Enflasyon Nasıl Oluşur?
Fiyatların artmasında iki sebep vardır. İlki üretim maliyetlerinin artması, ikincisi talebin artması. Üretim maliyetlerinin artması ile ürünün fiyatının artması mantıklıdır. Sütün fiyatı artarsa süt ile üretilen dondurmanın fiyatı da doğal olarak artacaktır. Bir kasabada her ay yüz dondurma satılıyor. Bu kasabaya yüz insan daha yerleşirse dondurmaya olan talep artar ve kasabaya yüz adet dondurma yetmez.
Ama kasabaya için üretilen dondurma sayısı tam kapasite üretim yapıldığı halde yüz elli dondurmayı geçemiyor. Dondurma üreten firma herkese yetecek kadar dondurma üretebilmek için yeni işçilere ihtiyaç duyuyor. İşe giren yeni işçiler firma için daha fazla maaş ödemesi anlamına geliyor. Firma bu durumu dengelemek için dondurmanın fiyatına zam yapıyor. Doğal olarak dondurmanın fiyatında bir artış meydana gelir.
Enflasyon Nasıl Hesaplanır?
Bir ailenin düzenli olarak kullandığı ürünler temsili olarak bir sepette toplanır. Bu sepetin değeri yılın ilk çeyreğinde açıklanır. Daha sonra yıl boyunca aylık periyotlar ile bu sepetin değerindeki artış ve azalışlar düzenli olarak kontrol edilip açıklanır. Oluşturulan bu endeksin iki hesaplama yöntemi vardır.
Üretici fiyat endeksi (ÜFE): Yurt içinde üretilen ve satışa sunulan ürünlerin, üretici fiyatlarını düzenli periyotlar ile takip ederek fiyat değişikliklerini ölçen fiyat endeksidir. Üretici açısından değişimi gözlemler.
Tüketici fiyat endeksi (TÜFE): Tüketim malları ve hizmetlerinin (gıda, giyim, yakıt, barınma) fiyatlarının hesaplanmasında kullanılan fiyat endeksidir. Tüketici açısından değişimi gözlemler.
İstatistik kurumları, her ay sepete konu olan ürünlerin fiyatlarındaki değişimi inceler ve kamuoyuna arz eder.
Deflasyon Nedir?
Deflasyon sözlükte ‘‘para darlığı’’ anlamına yani insanlarda para olmaması anlamına geliyor. Enflasyon paranın bolluğu ve ürünlere olan talebin patlaması sonucu ürünlerin fiyatlarında artış meydana gelmesi olarak biliyoruz. Deflasyon durumunda ise halkın elinde para olmazsa alım gücü de olmaz. Dolayısı ile üreticiler ürünlerini bekledikleri satış miktarları ile satamazlar.
Ürünlerini satamayan üreticiler ürünlerin alınması için ürünlerin fiyatını aşağıya çeker. Fiyatlar genel seviyesindeki bu azalma deflasyon olarak tanımlanır. Tüketici, parasını harcamak yerine tasarruf etmek isterse ya da dış ticaret hacmi yetersiz olursa deflasyon gerçekleşebilir. Fiyatlar genel seviyesinin düşmesi kulağa güzel geliyor olabilir ama ülke için pek yararlı bir durum olduğu söylenemez.
Deflasyon olması durumunda ekonomi durgunluk sürecine girebilir ve milli gelirde azalma yaşanabilir. İşsizlik oranları artabilir, yatırımcılar servetleri ile yatırım yapmak yerine faize yatırabilir. Yatırımların azalması talep seviyesini iyice düşürür ve üretici için daha dezavantajlı bir piyasa oluşur.
Enflasyon Hakkında Yanlış Bilinenler
İnsanlar enflasyon seviyesi düşmeye başlayınca fiyatların düşeceğini sanırlar. Enflasyonun düşmesi yanlış bir terimdir. Enflasyon düşmez, enflasyonun büyüme hızı düşer. Enflasyonun yükselme hızı düşerse fiyatların artış hızı yavaşlayacaktır. Enflasyon gündemde olduğu sürece fiyatlar sürekli artar. Enflasyonun büyüme hızı ne kadar düşük olursa, fiyatlar da o kadar yavaş artar. Fiyatlar yalnızca deflasyon durumuna geçilir ise düşer.
Merkez bankası, enflasyon seviyesini en çok etkileyen kurumdur. Piyasada para arzı fazla ise (para bol ise) talebin fazla olacağı ve doğal olarak enflasyon seviyesinin yükselişe geçeceğini biliyoruz. Borçlarımızı neden para basarak ödemiyoruz? Sorusu bu konunun yanlış bilinmesi nedeni ile sorulur. Merkez bankası para basmak istediği zaman, paranın diğer para birimleri karşısında değerini korumak için paraya bir karşılık belirler.
Bu karşılık her zaman altın olmuştur. Eğer merkez bankası karşılık ayırmadan para basmaya başlarsa, paranın diğer para birimleri karşısında alım gücü düşecektir. Piyasada bolca para olur ama paranın alım gücü düşük olduğu için para değersizleşir. Örneğin geçen hafta iki lira vererek aldığınız ekmeği bu hafta sekiz lira vererek almak zorunda kalırsınız. Merkez bankası piyasayı düzenlemek ve ekonomik istikrarı sağlamak için para arzını ve faiz oranlarını kontrol eder. Asla piyasayı kontrol etmeden işlem yapmaz.
‘‘Türkiye’de Merkez Bankasının temel amacı, fiyat istikrarını sağlamaktır. Fiyatların istikrarlı olması; fiyatların hiç değişmemesi değil, genel seviyesindeki uzun süren artış (enflasyon) veya düşüş (deflasyon) eğiliminin önlenmesi anlamına gelir. Bu sayede, Türk lirasının satın alım gücü, dolayısıyla bir para birimi olarak güvenilirliği korunur.’’ (TCMB para politikası -2018)
Hiperenflasyon Nedir?
Hiperenflasyon, bir enflasyon çeşididir. Enflasyon oranının ayda yüzde elli, yılda yüzde iki yüz sınırını aşması durumunda oluşan enflasyon seviyesine hiperenflasyon denir. Hiperenflasyon durumunda paranız kısa bir zaman diliminde çöp olur. Eskiden araba alabileceğiniz paraya şimdi yalnızca temel ihtiyaç maddesi alabildiğinizi düşünün. Hiperenflasyon’ un bir diğer adı ‘‘dörtnala enflasyon’’ dur. Genellikle savaş gibi durumlarda ya da büyük ekonomik kriz dönemlerinde ortaya çıkmış, tek kurtuluş yolu olarak yeni bir para birimine geçilmesi zorunlu hale gelmiştir.
Dünyada en iyi örneği birinci dünya savaşı sonrasında Almanya’da meydana gelmiş olan hiperenflasyon dur. Almanya savaş sırasında, savaşı kazanma ihtimalini garanti düşünerek borç almış, savaşı kaybedince bu ağır borç yükünü ödemek için para basmıştır. Sonuçta para o kadar değersiz bir hale gelmişti ki, temizlik görevlileri yollara saçılan paraları süpürüp çöpe atmıştır. Kışlık odun alacak para miktarı, yakılacak odun boyutuna eşdeğer olunca alman halkı ısınmak için odun yakmak yerine, odundan daha değersiz olan parayı yakarak ısınmayı tercih etmiştir. Ayrıca 2010 yılında Venezuela’da, 2000 li yılların başında Zimbabwe’de hiperenflasyon gerçekleşmiştir.
Ülkemizin yıllık enflasyon verilerine nereden ulaşılabilir?
Enflasyon verilerine Türkiye İstatistik Kurumu resmi web sitesinden erişim sağlanabilir.
Enflasyon hesaplanırken güncellik dikkate alınmalı mıdır?
Elbette enflasyon hesaplanırken güncel olmak şartı dikkate alınmalıdır. Temel ihtiyaç yelpazesi değişebilir, böylesi bir durumda sepet içeriği de değişmelidir.
Dünyada hiperenflasyon tehlikesi ile karşı karşıya olan ülke var mıdır?
Olağanüstü bir kriz ya da savaş olmadığı durumda hiperenflasyon tehlikesi bulunmaz.
