Kitaplar hayatımızdaki en değerli bilgi hazinelerinin başında gelir. Bugünün teknolojileri ile bir kitaba ulaşmak her ne kadar kolay olsa da bundan neredeyse 3 asır önce ülkemizde basılan ilk kitap için aynı şeyi söylemek elbette mümkün değildir. Tarihte bugün 31 Ocak 1729 yılında Osmanlı döneminde Türkçe kitabın basım serüveni “Vankulu Lügati” ismiyle basılmış olan sözlük ile başlamıştır. Basımı 2 yıl süren Vankulu Lügati bugün halen daha edebiyat, dil anlamında eski dönemlere ait eserlerin incelenmesinde kullanılan başvuru niteliğindeki önemli bir kaynak olarak değer taşır.
Vankulu Lügati aynı zamanda bir çeviri kitabıdır. Orijinal ismi “Sıhah-ı Cevheri” olan İsmail Cevheri tarafından bundan yaklaşık 800 yıl önce yazıldığı tahmin edilen Arapça dilindeki bu eser, Vankulu Mehmet Efendi tarafından Osmanlı döneminde dilimize çevrilmiştir. Çeviri süresi de yaklaşık 2 yıl süren eserin basımı ise İbrahim Müteferrika tarafından yapılmıştır. İbrahim Müteferrika’nın evinin alt katında kurulu olan kendi ismiyle bilinen matbaasında basılan sözlük niteliğindeki bu ilk kitabın ilk baskı sayısı 1000 adettir. Vankulu Lügati 2 cilt olarak basılmıştır. Bu değerli lügat basımının ardından beklenilenin üzerinde bir ilgi görmüş, sadece medrese eğitimlerinde bir ders kitabı olmanın ötesinde herkes için bir başucu kitabı olarak anlam bulmuştur. Kitap bundan yaklaşık üç asır önce büyük bir heyecan ve ilgi ile karşılanmıştır.
Vankulu Lügati Osmanlı döneminde basılan ilk kitap değil, ilk Türkçe kitaptı. İlk kitap basımı gayrimüslimler tarafından kurulan matbaada 1488 yılında gerçekleştirilmişti. Tarihte bugün ise Türkiye’nin kitap tarihinde yeni devrin başlangıcı olmuş ve ilk Türkçe kitap olan Vankulu Lügati aynı zamanda İbrahim Müteferrika’nın da baskısını gerçekleştirdiği ilk Türkçe eser olmuştur. 1927 yılında dönemin padişahı III. Ahmet tarafından verilen ferman ile İbrahim Müteferrika tarafından kurulan ilk matbaada 2 yıllık bir hazırlık aşaması sonucu basılan ilk kitabın ardından Müteferrika yaşamı boyunca ilk kitapla birlikte toplam 17 adet Türkçe kitap basmıştır. Diğer kitaplar da tarih, coğrafya ve yine sözlük türünde eserlerdir.
Vankulu Lügati Baskıya Nasıl Hazırlanmıştır?
Türkiye’de Osmanlı döneminde basılan ilk kitap Vankulu Lügati çeviri ve baskı aşamaları ile toplam 4 yıllık titiz bir çalışma sonucu ortaya çıkmıştır. Bulunduğu dönemin klasik lügat usulüne göre düzenlenmiştir. Bu usule göre; Vankulu Lügati; her kelimenin son harfine göre ve Arap alfabesinin harf sayısına göre toplam 28 bölüme ayrılarak hazırlanmıştır. Her bölüm ise bir kelimenin köküne göre birinci harfi esas alınarak tertip edilmiştir. Aynı kökten türemiş olan kelimeler ise o madde içinde altı çizili olarak belirtilmiş, ayrıca ilgili bölümün kenarında tek olarak yazılmıştır.
Kitabın basımı için Avrupa’dan ithal edilen filigranlı kağıt kullanılmıştır. 2 cilt halinde ciltli kapakla tarihte bugün 31 Ocak 1729’da birinci baskısı yapılan Vankulu Lügati daha sonra 2 kez daha basılarak toplamda 3 baskı yapmıştır. Kitap ile ilgili tek eleştiri fiyatının özellikle medrese öğrencileri için daha uygun hale getirilmesi yönünde olmuştur. Kitabın ikinci baskısı 1755-1756 yıllarında yine iki cilt olarak basılmıştır. İkinci baskıyı İbrahim Müteferrika’nın yetiştirdiği kalfası İbrahim Efendi yapmıştır. Kitap yine 1000 adet basılmıştır. 1802-1803 yılları arasında ise Vankulu Lügati’nin üçüncü ve son baskısı "Dârü’t-Tıbaatü’l-Âmire" matbaa müdürü Abdurrahman Efendi’nin nezaretinde yapılmıştır.
Vankulu Lügati’nin Özellikleri
Vankulu Lügati, iki büyük ciltten oluşmaktadır. İki cilt olan bu kitapta bir sonraki sayfanın hangi kelimeyle başlayıp biteceğini veren parolalar bulunmaktadır. İki ciltli olan Vankulu Lügati’nin birinci cildi 656 sayfadır. Kitabın ilk altı sayfasında o dönemin padişahı III. Ahmet, Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ve Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi’ye övgüler yer almaktadır. Ayrıca İbrahim Müteferrika’nın yazdığı önsözle birlikte hangi sayfalarda hangi harfin bulunduğu belirtilen bir fihrist vardır. Önsözde aynı zamanda matbaanın kurulmasını sağlayan padişah III. Ahmed’in fermanı ve matbaanın hiçbir sakıncasının olmadığı belirtilen şeyhülislamın fetvası, kitabın muhtelif bilginler tarafından yazıldığı belirtilen ifadeler bulunmaktadır.
Bununla birlikte Matbaacı İbrahim Müteferrika’nın yazdığı Vesiyetü’t Tıbaa adında bir makaleyle önsözde matbaanın önemi anlatılmıştır. Son olarak önsözde orijinal kitabın yazarı İsmail Cevheri ve Vankulu Mehmet Efendi’nin hayat hikayelerinden kesit yer almaktadır. Vankulu Lügati’nin ikinci cildinde ise ilk iki sayfada fihrist bulunur ve bu cilt 766 sayfadır. Vankulu Lügati, Şeyhülislam İshak Efendi’nin düzeltmesinden geçerek matbaada basılmaya başlanmıştır.
Vankulu Lügati günümüzde Balıkesir’de bir kütüphanede parmak iziyle açılabilen özel bir kozmik odada çelik kasalarda güçlü güvenlik sistemleriyle korunmaktadır. Bu oda çift kilitli çelik kapıya sahip olup sensör, kamera ve argon gazı bulunan özel yangın söndürme sistemlerine sahiptir. Bu alanda yangın çıkması durumda ortamdaki oksijen çekilerek içeri karbondioksit verilip yangın söndürme işlemi gerçekleştirilmektedir. Bununla birlikte nem alma, nem verme, nem ölçme, iklim cihazları bu oda içerisinde yer alır. Eserlerin saklandığı odada bir de harekete duyarlı alarm sistemi bulunmaktadır. Aynı zamanda Vankulu Lügati’nin korunduğu odaya Vankulu Lügati ve diğer eserlere çıplak elle dokunmamak ve eserlerin zarar görmemesi adına eldiven ve maske kullanılmadan girilmesine izin verilmemektedir.
Kitabın Yazarı Vankulu Mehmet Efendi Kimdir?
Vankulu Lügati’nin yazarı Vankulu Mehmet Efendi, ilim bilen bir ailenin çocuğu olarak İstanbul’da dünyaya gelmiştir. Mehmet Efendi’nin soyca Vanlı olduğu bilinirken doğum tarihi bilinmemektedir. Mehmet Efendi’nin babası Mustafa Efendi’dir. Vanlı olması sebebiyle “Vankulu” olarak tanınan Mehmet Efendi, çocukluğundan bu yana iyi bir ilim öğrenmiştir. Vankulu Mehmet Efendi aynı zamanda “Hünkâr Şeyhi” olarak ün yapmış bir âlimdir. İyi bir ahlak sahibi olarak tanınan ve bilinen Vankulu Mehmet Efendi, vakfiyelerinin de bulunması sebebiyle aynı zamanda hayırsever bir kimseydi. I. Süleyman, II. Selim ve III. Murad dönemlerinde yaşamış âlim Vankulu Mehmet Efendi, İstanbul’da Mahmud Paşa ve Hankah medreselerinde müderrislik yaptı ve daha sonra Atik Ali Paşa Medresesi’nde müderrisliğe devam etti.
Bunun sonrasında Rodos ve Manisa’da müftülük yapmış; Selanik, Kütahya ve Medine’de kadılık yapmıştır. Uzun yıllar Erzurum’da da yaşadığı bilinen din âlimi Vankulu Mehmet Efendi, Erzurum’da yaşadığı süre içerisinde çok sayıda talebe yetiştirmiş ve vaiz olarak görev yaptığı bilinmektedir. Dini bilimler ve edebiyatla ilgilenen yazar Vankulu Mehmet Efendi, İmam Gazali’nin Kimya-ı Saadet eserini Türkçeye çevirmiştir. Bu eser Osmanlı tarihinde aynı zamanda İbrahim Müteferrika’nın matbaasında basılan ilk kitaptır. Ayrıca Vankuli Lügati’nin haricinde başka eserleri de tercüme etmiştir. Hüccetü’l-İslam, Dürer Haşiyesi, Tercihi Beyyinat, İmam el Gazali tarafından yazılan “Kimya-i Saadet” adlı eserler örnek olarak verilebilir. 1590 yılında Medine kadılığına atanmasının ikinci senesinde Medine’de vefat etti.
Vankulu Mehmet Efendi’yi yaşamında ilmi anlamda ön plana çıkaran, Vankulu Lügati denilen tercüme eser olmuştur. Vankulu Lügati ise tarihte bugün 31 Ocak 1729’da Türkiye’de basılan ilk Türkçe kitap olarak kayıtlara geçmiş, gösterilen ilgi ile de kitap basımının öncüsü olmuştur. Bundan tam 291 yıl önce basılan bir kitabın bugün dahi kıymetli bir kaynak olması kitapların güncelliğini hiç yitirmeyen zamansız birer değer olduğunun göstergesidir.
