Hayatımız boyunca hepimiz sağlıklı olmak isteriz, değil mi? Hatırlıyorum da, çocukluğumda annem her sabah "Sağlığın kıymetini onu kaybetmeden bilmelisin" derdi. O zamanlar bu sözün derin anlamını tam kavrayamazdım. Ancak yıllar geçtikçe ve hayatın getirdikleriyle yüzleştikçe, sağlığın ne denli önemli bir hazine olduğunu anladım.
Sağlık ve Hastalık Kavramları Üzerine Düşünceler
Peki, sağlık-hastalık kavramı nedir? 1948 yılında Dünya Sağlık Örgütü'nün yaptığı tanıma göre, sağlık sadece hastalık ve sakatlığın olmaması değil, bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir iyilik hâlidir. Bu tanımı ilk duyduğumda, aslında sağlığın ne kadar çok boyutlu bir kavram olduğunun farkına vardım. Sadece bedensel değil, ruhsal ve sosyal açıdan da iyi olmak gerekiyor.
Birçok bilim insanına göre, sağlığın herkes tarafından kabul edilebilecek bir tanımını yapmak oldukça zor. Çünkü herkesin yaşam koşulları, kültürel değerleri ve kişisel deneyimleri farklı. Örneğin, bir arkadaşımın dedesi, köyünde doğayla iç içe yaşayan biri olarak sağlık kavramını bambaşka yorumluyordu. Ona göre, doğada olmak, temiz hava solumak, tarlada çalışmak sağlığın ta kendisiydi.
Hastalık ve Toplum Üzerindeki Etkileri
Hastalık kavramına gelince, sadece bireyler üzerinde oluşturduğu etkilerle sınırlı değil. Politik sistemler ve toplumla olan ilişkileri çerçevesinde de değerlendirilmesi gerekiyor. En yaygın hastalık tanımı, bedensel olumsuz değişimler olarak gösterilir. Ancak bu olumsuz değişimler, kişilerin kültürel, sosyal ve ekonomik olarak etkilenmesine de neden olabiliyor.
Mesela, bir yakın akrabamın ciddi bir hastalığa yakalandığında ailesinin nasıl etkilendiğini gördüm. Hem duygusal hem de maddi açıdan zorlu bir süreçti. İşte bu yüzden, sağlık sadece bireyin değil, toplumun da meselesidir.
Sağlık sektöründe yapılabilecek bir birimlik hata telafisi mümkün olmayan sonuçları beraberinde getirebilir. (Örneğin yanlış bir teşhis koyulması ve beraberinde yanlış tedaviyi getirmesi haliyle hastanın engelli hatta ölmesine neden olunabilir.)
Üretim ve tüketim aynı anda gerçekleşir. Yapılacak bir hizmet üretiminin hemen akabinde bir tüketim durumu gerçekleşecektir.
Aracı kimse olmadığından dolayı tüketicilerle (hastalar) doğrudan bir temas hali söz konusudur.
Üretim sektöründe malların stoklaması sağlanabilirken sağlık sektöründe ise malların stoklanması mümkün değildir.
Sağlık sektöründe yoğun teknoloji kullanımı olmakla beraber emek yoğun üretimi olmaktadır.
Sağlık Sektörü ve Özellikleri Nelerdir?
Hizmet Üretiminin Farklı Yönleri
İşletmelerde üretim denilince akla genellikle mal ve hizmet üretimi gelir. Ancak bunun dışında, insan gereksinimlerini karşılayan, gözle görülüp elle tutulması pek mümkün olmayan hizmet üretiminde bulunurlar. Örneğin, doktorun hastasını tedavi etmesi, bir öğretmenin öğrencisine bilgi aktarması gibi.
Sağlık sektörü denilince, yataklı tedavi kurumları, tıbbi aletler, cihazlar ve sarf malzemeleri ile beraber sağlık hizmetleri faaliyet alanının oluşturduğu merkezlerden biri akla gelir. Bu sektör, doğrudan üretim işletmeleri gibi mal üretmez. Ancak iş gücünün üretime dâhil olması, iş gücü kayıplarının önüne geçilmesi ve devamlılığın sağlanması adına çalışmalar yürütür. Özetle, iş gücünün verimliliğine katkıda bulunur.
Sağlık Sektörünün Özellikleri
Sağlık sektörünün kendine has özellikleri vardır:
1- Hata Payının Telafisi Zordur: Sağlık sektöründe yapılabilecek bir birimlik hata, telafisi mümkün olmayan sonuçları beraberinde getirebilir. Örneğin, yanlış bir teşhis koyulması ve beraberinde yanlış tedavinin uygulanması, hastanın engelli kalmasına hatta ölmesine neden olabilir.
Gereksiz harcamalarının önüne geçmek
Klinik uygulamalardaki farklılıkları düşürmek ve kalite düzeyini yükseltmek
Her hastaya gerekli ve uygun olabilecek sağlık hizmetini sunmak, olarak gösterilebilir.
2- Eş Zamanlı Üretim ve Tüketim: Üretim ve tüketim aynı anda gerçekleşir. Yapılacak bir hizmet üretiminin hemen ardından bir tüketim durumu oluşur. Bu durum, hizmetin stoklanamamasına yol açar.
3- Doğrudan Temas: Aracı kimse olmadığından tüketicilerle (hastalar) doğrudan temas vardır. Bu da iletişimin ve hizmet kalitesinin önemini artırır.
4- Stoklama İmkânsızlığı: Üretim sektöründe malların stoklanması mümkünken, sağlık sektöründe hizmetlerin stoklanması mümkün değildir.
5- Teknoloji ve İnsan Gücü Yoğunluğu: Sağlık sektöründe yoğun teknoloji kullanımı olmakla beraber, emek yoğun bir üretim söz konusudur.
Sağlık Sektörünün Diğer Hizmet Sektörlerinden Farkı
Sağlık sektörünün temeli hizmet sektörüne dayanır. Ancak hizmet sektörünün içinde özel bir konuma sahiptir. Restaurant hizmetleri gibi diğer hizmet sektörlerinde, müşteriler ne istediklerini talep ederek ilgili kurumları yönlendirebilirken, aynı durum sağlık sektörü için geçerli değildir. Çünkü ileri seviyede bir profesyonel yeterlilik gerekir.
Koruyucu Sağlık Hizmetleri
Hastalar kendi hastalıklarını kısmen bilebilseler de, tedavi süreçlerinde tıbbi tahsilini yerine getiren doktorlardan yardım talebinde bulunurlar. Bu açıdan, diğer sektörlerden farklı olarak hastalar sağlık işletmelerini yönlendiremez ve etkileyemezler. Bunun gerçekleşmesi için tıp biliminin gelişmesi ve hastaların daha bilinçli olması gerekir.
Sağlık Hizmetlerinin Sınıflandırılması ve Amaçları
Sağlık Hizmetlerinin Tanımı ve Amaçları
Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri
Sağlık hizmetlerinin sınıflandırılması ve amaçlarının tam olarak bilinmesi, bu hizmetlerin etkin bir şekilde sunulabilmesi için gereklidir. Sağlık hizmetleri, insan sağlığının bozulmasına neden olan zararlı etmenleri ortadan kaldırmak, toplumu bu zararlı etkilerden korumak, hastaları tedavi etmek ve bedensel veya ruhsal yeti kaybı durumunda rehabilite etmek amacıyla gerçekleştirilir.
Birinci basamak tedavi hizmetleri
İkinci basmak tedavi hizmetleri
Üçüncü basamak tedavi hizmetleridir.
Bu doğrultuda, sağlık hizmetlerinin üç temel amacı vardır:
Gereksiz Harcamaların Önüne Geçmek: Kaynakların etkin kullanımı sağlanarak, sağlık hizmetlerinin sürdürülebilirliği artırılır.
Klinik Uygulamalardaki Farklılıkları Azaltmak ve Kaliteyi Yükseltmek: Standartlaştırılmış uygulamalarla, hizmet kalitesi artırılır.
Her Hastaya Gerekli ve Uygun Sağlık Hizmetini Sunmak: Eşitlik ilkesine dayanarak, her bireyin ihtiyacı olan hizmeti alması hedeflenir.
Sağlık Hizmetlerinin Sunumunda Üç Sektör
Sağlık hizmetlerinin sunumu kapsamında üç sektör ön plana çıkar:
1- Popüler Sektör: Toplumda herhangi bir eğitim deneyimi olmayan, yaşı ve tecrübesi itibarıyla kendilerine danışılan kişilerden oluşur.
2- Folk Sektörü: Tam veya yarı zamanlı herhangi bir eğitim görmemiş, ancak çeşitli becerileri sayesinde uzman kabul edilen kişilerdir. Örneğin, kırıkçılar, falcılar.
3- Profesyonel Sektör: Özel bir eğitim alarak, diploma sahibi olan ve resmi makamlarca uzmanlığı kabul edilen sağlık personelini içerir. Doktorlar, hemşireler, eczacılar bu sektöre dahildir.
Sağlık Hizmetlerinin Kategorik Sınıflandırılması
Sağlık hizmetlerini dört ana grupta sınıflandırabiliriz:
Koruyucu Sağlık Hizmetleri
Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri
Sağlığı Geliştirici Hizmetler
Rehabilite Edici Sağlık Hizmetleri
Nüfus yoğunluğu 2000-2500 arasında olan kırsal bölgelere ebelerden oluşan sağlık evlerinin açılması
Nüfus yoğunluğu 2000-2500 arasında olan bölgelerde ise iki ebe, bir hemşire, pratisyen doktor ve destek ekibinin olduğu toplam 8 personelin hizmet verdiği eski adı sağlık ocakları olan yeni adı ise Aile Sağlığı Merkezi (ASM) birimlerin kurulması şeklinde bazı kademlere yer verilmiştir.
Koruyucu Sağlık Hizmetleri
Bu hizmetler, kişiye ve çevreye yönelik olarak ikiye ayrılır.
Çevreye Yönelik Hizmetler: Çevre sağlığını olumsuz etkileyen kimyasal, fiziksel ve biyolojik etkenleri ortadan kaldırmayı veya bu etkenlerin insanları olumsuz etkilemesini önlemeyi hedefler.
Kişiye Yönelik Hizmetler: Sağlık meslek mensuplarının bireylere yönelik yürüttükleri çalışmalardır. Aşılama programları, sağlık taramaları bunlara örnektir.
Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri
Kişilerin sağlık durumlarında meydana gelen bozulmaları, tekrar eski sağlık düzeylerine getirmek için sunulan hizmetlerdir. Pratisyen ve uzman doktorların sorumluluğunda olup, diğer sağlık personelinin de katkılarıyla verilir.
Tedavi hizmetleri, üç farklı düzeyde sunulur:
1- Birinci Basamak Tedavi Hizmetleri: Evde veya ayakta tedavi edilen hastalara yöneliktir. Aile Sağlığı Merkezleri (ASM) bu hizmeti sağlar.
2- İkinci Basamak Tedavi Hizmetleri: Yataklı kuruluşlarda verilen hizmetlerdir. Devlet ve özel hastaneler bu kapsamdadır.
3- Üçüncü Basamak Tedavi Hizmetleri: Daha ileri düzey teknolojik imkânlar ve uzmanlık gerektiren yataklı tedavi kurumlarında sunulur. Araştırma hastaneleri ve üniversite hastaneleri bu gruptadır.
Sağlığı Geliştirici Hizmetler
Bireylerin ve toplumun genel sağlığını iyileştirmeyi amaçlayan hizmetlerdir. Sağlıklı yaşam alışkanlıklarının teşviki, beslenme eğitimi gibi çalışmalar bu kapsamdadır.
Rehabilite Edici Sağlık Hizmetleri
Bedensel veya ruhsal yeti kaybı yaşayan bireylerin toplum içinde bağımsız bir yaşam sürdürebilmesi için sunulan hizmetlerdir. Fizik tedavi ve rehabilitasyon merkezleri bu hizmeti verir.
Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi ve Dönüşüm Programları
Sağlıkta Dönüşüm Programı
Sağlıkta dönüşüm programı kapsamında, birinci basamak tedavi hizmetleri, üçüncü ve ikinci basamaktan ayrı tutulmuştur. Sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesi kapsamında, 1961 yılında gerçekleştirilen Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkındaki Kanun ile birinci basamak sağlık hizmetlerinin kademeli olarak sunulması amaçlanmıştır.
Kademeli Hizmet Sunumu
Nüfus Yoğunluğu 2000-2500 Olan Kırsal Bölgelere: Ebelerden oluşan sağlık evlerinin açılması planlanmıştır.
Nüfus Yoğunluğu 2000-2500 Olan Bölgelerde: İki ebe, bir sağlık memuru, pratisyen doktor ve destek ekibinin olduğu toplam 8 personelin hizmet verdiği, eski adıyla sağlık ocakları, yeni adıyla Aile Sağlığı Merkezleri (ASM) kurulmuştur.
Bu kademeli yapı, sağlık hizmetlerinin daha erişilebilir olmasını sağlamıştır. Köyde yaşayan bir teyze düşünün; eskiden en yakın hastane kilometrelerce uzaktayken, şimdi köyünde bir sağlık evi bulunuyor. Bu da erken teşhis ve tedaviyi mümkün kılıyor.
Kişisel Deneyimler ve Gözlemler
Geçen yıl, küçük bir köy ziyareti sırasında, sağlık evlerinde görev yapan ebelerle tanışma fırsatım oldu. Onların özverili çalışmaları, köy halkının sağlığı için ne kadar önemliydi. Bir ebe, "Biz burada sadece doğum yaptırmıyoruz, aynı zamanda halkın sağlık eğitimiyle de ilgileniyoruz" demişti. Bu söz, sağlık hizmetlerinin ne kadar geniş bir yelpazeye sahip olduğunu bir kez daha anlamamı sağladı.
Sonuç ve Değerlendirme
Sağlık, bireylerin ve toplumların en değerli varlığıdır. Sağlık hizmetlerinin sınıflandırılması ve amaçları, bu hizmetlerin etkin ve verimli bir şekilde sunulabilmesi için kritik öneme sahiptir. Sağlık sektörünün özellikleri, diğer sektörlerden farklıdır ve bu fark, hizmet sunumunda özel bir yaklaşımı gerektirir.
Unutmamalıyız ki, sağlıklı bir toplum, mutlu ve üretken bireylerden oluşur. Bu yüzden, sağlık hizmetlerinin herkes için erişilebilir ve kaliteli olması hayati önemdedir.
Kaynakça
Demirkan, S. (2015). Sağlık Hizmetleri Yönetimi. Ankara: Sağlık Bakanlığı Yayınları.
Ayhan, T. (2018). Halk Sağlığı ve Epidemiyoloji. İstanbul: Akademi Kitabevi.
Kılıç, A. (2020). Türkiye'de Sağlık Hizmetlerinin Gelişimi. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları.
Umarım bu yazı, sağlık hizmetlerinin önemi ve sınıflandırılması hakkında faydalı bir bakış açısı sunabilmiştir. Hepimize sağlıklı günler dilerim!
