Kamu yatırımları karar süreci adına temel bir yöntem olan maliyet fayda analizi, yapılması planlanan bir uygulamanın veya bir projenin uygulamaya dönük yapılıp yapılamayacağı konusunda fikir verir. Toplum tarafından elde edilen kaynakların nasıl kullanılması gerektiği üzerine karar verilmesine yardım eder. Bu sebepten dolayı maliyet fayda analizi farklı iş kolları üzerinde karşılaştırmaları imkanlı hale getirmektedir.
Bu maliyet analizinin en temel mantığı ilgili projenin ortaya çıkaracağı faydaların maliyetini geçmesi üzerine, çalışmanın yapılacağı kabul görmesidir. Şayet farklı çalışmalar yapılması planlanıyorsa ilgili çalışmaların arasında en fayda sağlayıcı olan seçilmesi gerekir. Daha öncede açıklanması üzerine alternatif diyebileceğimiz sağlık programları maliyetlerini, ihtiyaç olan tıbbi bakım maliyetleri, sorunlardan ve hastalıklardan kaynaklı üretim kayıpları, hasta ve yakınları tarafından duyulan acı rahatsızlık meydana getirecektir.
Parasal olarak ifade edilebilecek faydaları ödemeye gönüllülük, insan sermayesi yaklaşımları daha çok kullanılmaktadır. Söz konusu insan sermayesi, tedavi olunması halinde sağlığına kavuşan bireylerin ilerleyen süreçlerdeki kazançlarının bugünkü kazanılan değerlerine öğrenilmeye çalışılır. Bunun yanı sıra morbidite ve mortalite temelli ulusal üretim kaybını tedavi edilen kişinin kurtarılan yaşamdan kaynaklı üretim kazancını da değerlendirilmektedir. Bu durumu bağlı olarak bireylerin hastalıklardan ve risklerden korunmak için ne kadar ödemeye razı oldukları değerlendirilememektedir.
İnsan sermayesinin meydana getirmiş olduğu bu yaklaşımdan dolayı, gönüllülük esasına dayalı bir ödeme yaklaşımı oluşturulmuştur. İlgili faydanın ölçümüne istinaden bireye bir takım sorular sorulur. Örneğin; "İlgili faydayı sağlamak için ne kadar önemeye gönüllüsünüz?" benzeri soru modelleriyle sorular sorulur.
Burada amaç faydanın birey için ne kadar değerli olup olamayacağına ilişkindir. Fakat bu ölçüm yöntemi güvenilir verilerden oluşmamaktadır. Elde edilen faydaların ve bu faydaların maliyetleri değerlendirme sonuçlarına ilişkin fayda maliyet rasyonu sağlanmış olur. Bu rasyon ortaya çıkan bir fayda bir maliyet değeri ile ortaya çıkar. Şayet yarar/maliyet oranı 1’i bulması halinde yapılması beklenen yöntemin maliyet yönünden faydalı olacağı görülebilir.
Maliyet Etkililik Analizi (Cost- Effectiveness Analysis) Nedir?
Bir hastalığı tedavi etmenin veya o hastalıktan toplumları korumanın sayısız farklı yolu vardır. İlgili yolların her birinin fayda ve maliyetleri farklı düzeylerde olmaktadır. Maliyet etkililik analiz çalışanları karar vericilere, bu yollardan hangisinin kabul edilebilir olduğunu göstererek karar vermelerini yardımcı olmasıdır. Maliyette etkililik yöntemi istenilen hedefe götürme yollarından maliyeti en az olabilecek fakat fayda maksimizasyonun en yüksek olan yolu seçerek bir bütçe oluşturma yöntemidir.
Alternatifler arasında göz önünde bulundurulması gereken iki kavram söz konusudur. Bunlar maliyet ve etkililiktir. Maliyetler bu açıdan teknoloji, materyaller ve emeklerdir. Etkililik kavramı ise yapılacak bir ameliyat operasyonunda ortaya çıkardığı etkilerin doğal bilimleri aracılığı ile ifadesidir. Bu durumda ameliyatın yani müdahalenin kişinin sağlık düzeyine yaptığı katkı etkililik kavramı ile gösterilebilir. Sağlık alanında yapılacak gerçek bir müdahale etkinliğinde ortaya çıkardığı yararlar, ideal koşullarla olması beklenemez. Bu durumda klinik şartlarda, ilgili tedavi tamamen kontrol altında iken mutlak anlamda tedavi süreci kişilerin davranışlarına göre değişkenlik oluşturabilmektedir.
Maliyet fayda analizi, maliyet etkililik analizinden, sonuçların incelenmesi açısından oldukça farklıdır. Maliyet etkililik analizinde etkililik durumu müdahalenin kendi doğal göstergeleriyle ifade edilir. Çıktının parasal ölçümü yapılamadığı gibi maliyet etkililik analizi aynı amaç doğrultusunda etkililikleri karşılaştırır. İlave dilecek maliyet etkililik oranı, yapılması beklenen alternatif müdahalelerin oluşturmuş olduğu maliyetlerinin farkı ile etkililiklerin farkının bölünmesiyle hesaplanarak sonuç bulunmaya çalışılır. İlgili oran aşağıdaki yöntemlerle hesaplanmaktadır.
Maliyet etkililik oranı: MEO
İlave maliyet etkililik oranı: İMEO
Birbirini dışlayan ve birbirinden bağımsız sağlık programları için maliyet etkililik oranı aynı şeklide hesaplanmaktadır. Birbirini dışlayan programlar hem maliyetler açısından hem sonuçları açısından birbirini etkiledikleri görülürken birbirinden bağımsız durumda olan programlar açısından maliyetler ve sonuçlar birbirini etkilemezler.
Maliyet analizi ağırlıklı olarak birbirleriyle bir bütçe etrafında çalışmak ve sınırlılıklar çerçevesinde karar verme gerekliğinin olduğu durumlarda yapılmaya çalışılır. Bu sebeple bir programın yapılması düşünülürken, maliyetlerinin yanında kullanılabilecek bütçenin durumu da dikkate alınmalıdır. Bütçenin kapasite durumuna bağlı olarak hizmetler ya genişlemesi beklenmekte ya da daralmaya gidilmesi söz konusu olabilir.
Maliyet Yararlanım Analizi ( Cost- Ultility Analysis) Nedir?
Maliyet yararlanım analizinin diğer yöntemlerden ayıran en temel fark yapılan müdahalenin sonuçları itibariyle yaşam kalitesiyle ölçülmesidir. İlgili yöntem benzer hastalıklara yönelik müdahalelerin sağlık ölçütleri ve maliyetlerini karşılaştırır. Maliyet yararlanım uygulanan bir programın etkisi sayesinde yararlanım ile hesaplanmaktadır. Bu açıdan yararlanım sağlık işletmesinde sunulan bir sağlık hizmetinin ve o hizmetin çıktılarının, birey tarafından neler ifade edildiği değer olarak görülmesidir. Aynı sağlık sorunu farklı kişiler için farklı değerler ifade edebilir. İlgili ölçüm sonucunda bireylerin kendi sağlık durumlarıyla ilgili yapmış oldukları değerlendirmeleri, kendi öz tercihleriyle ifade etmelerini sağlar. Oyalama skalası bu kapsamda en çok kullanılan bir yöntem olmuştur.
Metolojik olarak yaşam kalitesinin ölçümü oldukça karmaşık bir durumdur. Yaşamın kalitesini etkileyen bir çok faktör bulunmaktadır. Bu faktörler psikolojik, bilişsel, subjektif ve sosyal ölçütlerdir. Sağlık hizmetlerinde hayatın kalitesi QALY ( Quality Adjusted Life Years) ekonomik yaklaşımla maliyet yararlanım analizinde kullanılan yöntemdir. Maliyet analizinde kullanılan bu yöntem her proje ve girişimde ek olarak QALY başına maliyet değerlendirme yöntemine gidilir.
Türkçeye çevrilmesi halinde QALY= Kalite Endeksli Yaşam Yılı olarak tanımlanır. Kalite Endeksli Yaşam yılının en belirgin özelliği, yaşam yılına ait farklı değerleri göz önüne alarak, sayısal olarak gösterilebilen ve bu sonuçların ortaya çıkarılmasıdır. QALY yaşam yılı değerlerini bir araya toplar. Örneğin QALY de 0 ölümü gösterirken 1 yıl ise 1 QALY değerini ifade ederek mükemmel 1yıl=1 QALY sağlık durumunu gösterir. Özellikle hastalık ağırlığını hesaplanmasında DALY yani Disability Adjusted Life Year yani Sakatlığa Uyarlanmış Yaşam Yılı olarak ortaya çıkmıştır. DALY, Erken ölümleri ve sakatlıkta geçen yılları kapsamaktadır. İlgili skorları yine aynı şekilde 0 ila 1 aralığındadır. Burada skorların QALY göre terstir 1 ölümü gösterirken 0 ise mükemmel sağlığı göstermektedir. Bu durumda özetle bir kişinin QALY ve DALY değerlendirmelerinin toplamı 1 skoruna eşittir.
Sağlık hizmetlerinde diğer bir çok sektöre göre farklı olarak alternatif tedaviler arasında haracanan tutar miktarına göre en yüksek yararı sağlanması amaçlanır. Sağlık hizmetlerinde yapılacak bir ekonomik değerlendirme multidisipliner bir süreci göstermektedir. Bu durumda hem ekonomik hem de tıbbi çevrelerin beraber çalışması gerekmektedir. Burada ortaya çıkan. ekonomik analiz sonuçları karar verici kurullar için birere aydınlatıcı bilgidir. Karar verici kurulların bu sonuçları uygulamaya dönük yapmaları beklenir fakat yapılması konusunda bir zorunluluk bulunmamaktadır.
Özetle ekonomik bir değerlendirme yapılabilmesi için birden fazla alternatiflerin bulunması gerekir. Hem faydaları hem maliyetleri değerlendirilmesi gerekirken maliyet fayda analizleri parasal olarak gösterirken, faydaları ise doğal birimleriyle ifade edilir. Maliyet yararlanım analizinde ise maliyetler parasal değerlerle, yararlar QALY desteği ile hesaplama şeklinde ortak bir çıkarım oluşturulur.
