Tıp alanında kullanılan terimlerin yazılış ve okunuşlarını, türetme ve anlamlandırma ilkelerini inceleyen ve öğreten bilim dalına tıbbi terminoloji denir. Tıbbi terminolojinin temelleri antik Yunanlılara dayanır. Rönesans döneminde ilk anatomistler insan vücudunda yaptıkları keşifleri tanımlamak için Latince kelimeler kullandılar. İlk tıbbi yazılar M.Ö 4.ve 5. Yüzyıllarda yaşamış Hipokrat’a kadar uzanır.
Anatomik tıp terimleriyle ilgili ilk düzenlemeler 1895 yılında İsviçre’de yapılmıştır. Sonrasında BNA (Basel Nomina Anatomica )olarak adlandırılan ve farklı ülkelerde yapılan toplantılarda anatomi terimleri sadeleştirilmiştir. 30.000’i aşkın terim Latince temel alınarak 4500 civarına indirilmiştir. Terminolojinin amacı herkes tarafından aynı şekilde kullanılan, aynı şekilde yazılan, okunan ve anlaşılan ortak bir dil oluşturmaktır.
Sağlık alanında oluşturulmuş terimler iletişimi kolaylaştırır. Anlatılmak istenenler, tek bir terim ile ifade edilebilir. Bu çok kıymetlidir çünkü sağlık çalışanları için zaman yönetimi önemlidir. Uzun uzadıya tanımlamalar vakit kayıplarına yol açar. Tıbbi terminoloji karmaşık görünse de terim analizi yöntemiyle anlaşılabilir hale gelir. Yazımın devamında yöntemi size basitleştirerek açıklamaya çalışacağım.
İlgili eğitim: Zaman Yönetimi Eğitimi Ücretsiz
Tıp Terimleri Nedir?
Sağlık meslekleri insan vücudunun bileşenlerini, süreçleri, hastalıkları, farmakolojiyi ve tıbbi prosedürleri tanımlamak için ortak bir dil kullanır. Bu dil tıbbi terminoloji olarak adlandırılır ve tıbbın bütün alanlarında kullanılır. Sağlık eğitimi almayanlar için dışarıdan anlaşılamayan ve karmaşık görünen bu dil için sağlıkçıların yabancı dili diyebiliriz. Tıp alanında ilerlemek ve yeniyi üretmek için tıp terimlerinin kullanılması önemlidir.
Bilimi yönlendirenler karşılıklı aynı dili konuştuklarında başarılı olurlar. Bilgi ve tecrübeleri paylaşırlar. Tıp terimleri, konuşma dilindeki farklılıkları ile genellemelerden soyutlanır. Sosyal ve kültürel farklılıkların etkisinden kurtulur. Tıp terimlerinin en önemli özelliği günlük kullanımda yer almamasıdır. Bir anlamda tıp eğitimi almayanlar için bu terimler yabancı bir dil gibidir. Yabancı dil eğitimleri gibi tıbbi terimleri öğrenmek de gerçekçi bir çaba gerektirir.
Tıp terimleri sağlık alanında eğitim veren fakültelerin ders içeriklerinde yer alır: Perfüzyon teknikleri bölümü, patoloji laboratuvar teknikleri bölümü vb. bölümlerde uygulanan eğitimlerde tıp terimleri özümsenir. Sektörde görev yapan doktorlar, hemşireler, laboratuvar teknikerleri, anestezi teknikerleri, dahiliye, cerrahi ve anestezi uzmanları ve diğer tüm sağlık çalışanları aralarında sağlıklı bir iletişim için uygun dil olarak kullanır. Hatta hasta kabul elemanları görev yaptıkları bölümdeki terimlere hakim olur.Tıbbi terimleri öğrenmek mesleki özgüven açısından da önemlidir.
İlgili eğitim: Hasta Kabul Kursu
Terim Analizi Nedir?
Tıp birimleri içinde terimlerini ilk sistematikleştiren bilim dalı anatomi olmuştur. Dolayısıyla tıbbi terimler üzerinde anatominin etkisi yüksektir. Dönemsel olarak Yunanca etkisini de yadsıyamayız. Son yıllarda bilim dilinin İngilizce olması nedeniyle tıbbi terimler içinde İngilizce kullanımlar da dikkat çekmeye başladı. Bilimsel ve teknolojik gelişmelerin son derece hızlı olarak üretilen tıp terimleri ilk bakışta karmaşık ve anlaşılmaz görünür. Aynı zamanda telaffuzları oldukça havalıdır.
Tıbbi ilerlemeler sonucunda tıbbi terimlere yenileri ekleniyor; farmakovijilans gibi. Bu denli fazla terimin ezber yöntemiyle öğrenilmesi oldukça zahmetli ve zor. Bir anlamda da verimsiz. Aslında bu karmaşık dili çözmenin bir yolu da mümkün. Şöyle ki: Tıbbi terimler en az bir kökten oluşur. Kökler alacağı ekler sayesinde farklı anlamlar kazanır. Tıbbi terimin anlamını çözmek için öncelikle kök ve ekler bilinmelidir. Tıp terimleri kök, ön ek ve son ek prensibiyle incelenip tanımlanır ve sonrasında birleştirilir. Bu yönteme tıp terimleri analizi denilir. Tıp terimleri bu yöntem sayesinde daha kolay anlaşılır. Zihinde kalıcı hale gelir. Dilerseniz tıp terimleri analiz yöntemini birkaç örnekle birlikte inceleyelim:
1.Kökün önüne ön ek getirilerek yeni bir tıbbi terim üretilebilir. Örnek olarak “beklenenden az-düşük” anlamına gelen “hipo” ön ekini kullanalım.
Hipo (düşük) + termi (vücut ısısı)= Hipotermi (düşük vücut ısısı)
Hipo (düşük) + tansiyon (kan basıncı) = Hipotansiyon (düşük kan basıncı)
Aynı çalışmayı “hiper” ön ekiyle yapacak olursak:
Hiper (yüksek) + termi(vücut ısısı)= Hipertermi (yüksek vücut ısısı)
Hiper (yüksek) +tansiyon (kan basıncı) = Hipertansiyon (yüksek kan basıncı)
Farmokolojik açısından da örnekler verebiliriz. Örneğin: “Anti”; zıt, karşıt, aksi, düşman manasındadır. Bu ön eke göre de yeni terimler türetilebilir.
Anti+spazmodik: Spazm çözücü
Anti +toksik: Toksin giderici
Anti +viral: Virüslere etkili
2.Kökün sonuna son ek getirilerek yeni bir tıbbi terim üretilebilir. Örnek olarak “itis” son ekini kullanalım. İtis: İltihap/yangı anlamına geliyor.
Farenks (yutak) / faranjitis (sıklıkla faranjit şeklinde kullanılır): yutağın iltihaplanması
Larenks (gırtlak) / larenjitis (sıklıkla larenjit olarak kullanılır) : gırtlağın iltihaplanması
Konjektiva (göz kapaklarının arka yüzeylerini ve gözün dış ortamla temas halindeki kısımlarını örten membran) / konjektivitis (sıklıkla konjektivit olarak kullanılır): konjektiva tabakasının iltihaplanması
3. Kökün sonuna basit son ekler de getirilebilir.
Örneğin:
Cardi(kalp) + ac = Cardiak (kardiyak): Kalbe ait
Abdomen (karın bölgesi) + al (ait) =Abdominal: Karın bölgesine ait
4. Kökün sonuna bileşik son ekler de getirilebilir.
Örneğin:
Apendix (kör bağırsağın uzantısı) + (ec+tom+y /ameliyatla çıkarma)
Apendectomi (Apendektomi): Apendisitin ameliyatla çıkarılması.
5. İki kökün bir araya getirilmesiyle yeni bir terim de oluşturulabilir.
Bu örnekte terimlerimiz: cardio (kardiyo) ve vasküler olsun. Şimdi bu iki terimi birleştirelim.
Cardio (kardiyo) + vasküler (damar sistemi) = Cardiovasküler
Ortaya çıkan cardiovasküler terimi, kalp ve damar sistemi anlamına geliyor.
6.Uzun ve karmaşık terim tamlamalarının çözümlenmesi
Tıbbi terimlerin karşılıklı konuşulması terimlerinin öğrenilmesini kolaylaştırır. Bunu bilen sağlık alanı öğrencileri terimleri ve tamlamaları sık sık tekrar ederler. Dilerseniz tıp öğrencilerinin en havalı bulduğu tamlamayla başlayalım. “Musculus levator labii superioris alaeque nasi”
Musculus(kas) levator(kaldıran) labii (dudak)superioris (üst)alaeque(kanat) nasi (burun) (Üst dudağı ve burun kanatlarını kaldıran kas)
Şimdi ikinci örneğimizi inceleyelim. "Sulcus tendinis musculi flexoris hallucis longi”
Sulcus(oluk) tendinis(tendon) musculi(kası) flexoris(bükeni) hallucis(ayak baş parmağı) longi (uzun olan ) (Ayak baş parmağını büken kasın tendonunun geçtiği oluk)
Terim analizi yöntemiyle çalışmak, insan vücudunun öğrenilmeyen yapılarına ilişkin terimleri öğrenirken kolaylık sağlar. Latince terimler, farklı dillerde değişiklik gösterebilirler. Bu değişiklikler kullanılan dildeki söyleyiş biçimiyle ilişkilidir. Ses ve harf düşmeleri ve eklenmeleri görülür. Bu tür geçişlere transkripsiyon adı verilir. Size bu kurallardan bahsetmeyeceğim çünkü alan derya deniz.
Tıp Terimleri Çeşitleri
Genel olarak tıp terimlerini 6 başlık altında toplamak mümkündür. Dilerseniz bu çeşitleri kısaca inceleyelim.
Genel Terimler
Eponim Terimler
Akronim Terimler
Kısaltmalar
Ölçüler
Simgeler
Genel Terimler
Tıp alanında bazı terimler kalıplaşmıştır. Sağlıkla ilgili eğitim fakültelerinin ilk yılında eğitime genellikle bu tıp terimlerinin öğrenilmesi ile başlanır. Bu terimleri ezberlemekten öte bir yol yoktur. Örnekler:
Musculus: kas
Nervus: sinir
Os: kemik
Terimler: sağ-sol,ön arka , uzak-yakın gibi zıtlıklar içerebilir. Dilerseniz birkaç örnek verelim.
Dekster: sağ / sinester: sol
Anterior: ön / posterior: arka
Proximalis: merkeze yakın / distalis: merkezden uzak
Eponimler
Hastalıklı bulgu ya da cerrahi aletlerin şahıs adıyla anılmasıdır. Genelde hastalığı bulguyu ya da cerrahi aleti bulan kişinin adı verilir. Daha doğrusu soyadı verilir. Bir anlamda terimlere isim anneliği ya da isim babalığı yapmaktır diyebiliriz. Örnek verecek olursak:
Behçet hastalığı (Hulisi Behçet tarafından tanımlanmıştır.)
Parkinson hastalığı (James Parkinson Tarafından tanımlanmıştır.)
Cushing sendromu: (Harvey Williams Cushing tarafından tanımlanmıştır.
Akronimler
Birkaç sözcüğün ilk harfleri ya da ilk hecelerinin birleşmesiyle oluşur. Bir anlamda kısaltma gözüyle bakabiliriz.Örnekler:
EKG: Elektro Kardiyo Grafi
DM: Diabetes Mellitus (şeker hastalığı)
BT: Bilgisayarlı Tomografi
VKİ: Vücut Kitle İndeksi
MR: Manyetik Rezonans
Hemonimler
Söylenişleri aynı olan ama farklı anlamlara gelen kelimelerdir. Örneğin: İlium pelvisin yani leğen kemiğinin üst kısmıdır. İleum ise ince bağırsağın son kısmıdır.
Kısaltmalar
Özellikle tetkik ve raporlarda pratiklik sağlamak amacıyla kısaltmalar kullanılır. Amaç hem yer, hem de zaman tasarrufudur. Örnek verecek olursak:
Hb: Hemoglobin
Tbc / TB: Tüberküloz
Kcal: Kilokalori
CV: Kardiyovasküler
CA: Kanser
Ölçüler
Ölçü birimleri ve onları birbirine bağlayan kuralların toplamına ölçü sistemi denir. Ölçü sistemi ticaret ve bilim amaçları için tanımlanır. Tıpta ilaç dozu hesaplamaları ve laboratuvar tetkikleri gibi alanlarda kullanılan birçok ölçü birimi vardır. Örnek:
Mg: miligram
Ml: mililitre
Kg: kilogram
Gtt: damla
IU: (İnternational Unit)
Simgeler ve figürler
Tıp alanında hasta ve bilgi mahremiyeti önemlidir. Bu nedenle tıbbi terminoloji bilen kişilerce anlaşılabilir simgeler kullanılır. Bu simgelerin tıp bilgisi olmayan kişilerce anlaşılması zordur. Aşağıda simgler için bazı örnekler veriyorum:
+ = pozitif
- = negatif
β = beta
≤ ≥ :=küçük eşittir-büyük eşittir
Tıp alanında belki de en beğendiğim terimler izolasyon alanında türetilmiştir. Neden mi? Çünkü çıkış noktaları çok anlamlı. Örneğin: “Dört yapraklı yonca figürü” “Hastanın düşmesi şansa bırakılamaz.” düşüncesinden yola çıkılarak figürleştirilmiştir. Gerçekten de hastaların düşmesi şansa bırakılamaz. Hastanelerdeki kazaların ilk sırasında düşme vakaları var. Sonuçları da oldukça ciddi olabiliyor. Servise yatışı yapılan bir hastanın önce fiziksel ve bilişsel durumu değerlendirilerek puanlama yapılır. Düşme puanı yüksekse kapıya ya da yatağının başına figür asılır. Bu figür sağlık çalışanları için: “Gerekli tedbirleri al!” anlamına gelir. Hastanın yatak korkulukları kapatılmasıyla başlanan bir dizi tedbir alınır. Tüm çalışmalar tek bir figürden yola çıkarak yapılır. Üstelik diğer hastaların ve ziyaretçilerin haberi olmaz. Uyuz, AİDS vb. hastalıklarda hassasiyet daha da yüksek olmalıdır. Tabi bu noktada amaç sadece hastanın mahremiyetini korumak değildir. Aynı zamanda sağlık personeline “tedbir al” uyarısı yapmak için kullanılır. Zaten bulaş riski olan hasta odalarının girişinde koruyucu ekipman bulunur. Sizlere de bu figürleri kısaca tanıtmak isterim.
Dört yapraklı yonca : Düşme riskini tanımlamak için kullanılır.
Sarı yaprak: Solunum izolasyonu anlamına gelir.
Kırmızı yıldız: Temas izolasyonu anlamına gelir.
Mavi çiçek: Damlacık izolasyonu anlamındadır.
Sağlık çalışanları hasta odasının girişinde asılı olan bu figürleri bilirler. Kendilerini ve diğer hastaları korumak için gerekli tedbirleri alırlar. Hastanın mahrem olan bilgileri de tedavi bakımla ilgisi olmayan kişilerle paylaşılmamış olur.
