Tekerleme, ikilemeler, ses taklitleri, kafiyeler, yinelemeler, bolca hayal gücü ve mizahi ögeler kullanılarak yazılmış şaşırtmacalı ve tuzaklı söz sıralamalarına denir. Şiir düzeninde yazıldığı gibi düz yazı şeklinde yazıldığı da görülür. Anlamca bir kısmı mantıklı, tutarlı olsa da çoğunlukla ses benzeşmesi ve söyleme zorluğu yaratabilmesi için özellikle seçilmiş anlamsız, gerçeklerle bağdaşmayan hayal ürünü ifadelerden oluşur ve çocuksu bir üslup taşır.
Tekerleme, dilin mizah ile kesiştiği noktada durur. Bol bol dil sürçmesine neden olur. Ayrıca sürrealist özellikler barındırır. Edebiyatta sürrealizm; mantık ve düşüncenin müdahalesine izin vermeden, kurallara tabi olmadan bilinçaltının ve ruhun ortaya çıkması için hayal gücüne serbestlik veren bir sanat akımıdır. Bunun için mizah unsurunu da kullanır. Bu bakımdan tekerlemenin asıl yapısını oluşturan ve güldürmeyi amaçlayan mizahi söz dizilimleri sürrealist izler taşır.
Tekerleme edebi olarak halk edebiyatına ait sözlü ürünlerdir. Geleneksel halk tiyatro oyunlarında, masallarda, bilmecelerde, âşık edebiyatında, halk ozanlarının şiirlerinde, atışmalarda ve meddah anlatmalarında rastlanır. “Vezinsiz şiir” de denen tekerleme, âşıklar arasında “tekellüm”, karagöz oyunları ile ortaoyunlarında “muhavere” olarak adlandırılır. Pratikte ise çocuk oyunlarında görülür. Hayatımızda ilk karşılaştığımız, belki uydurup oluşturduğumuz belki de ezberlediğimiz ilk edebi eserler tekerlemelerdir.
Tekerleme İngilizcede “tongue twister” yani dil bükücü olarak geçer. Tekerlemenin kelime kökü “tek” isim kökünden gelir. Teker teker söyleme anlamında kullanılır. Tekerlemeler başka bir dile çevrilmesi en zor edebi ögelerdir.
Diksiyon Tekerlemeleri
Tekerleme çalışmak, diksiyonu düzeltmek, dil kıvraklığını artırmak, telaffuzu ve konuşma akıcılığını geliştirmek isteyenler için oldukça elverişli bir yöntemdir. Tekerleme söyleme pratikleri, profesyonel işi gereği etkili iletişim kurmak, ikna etmek ve sempati kazanmak konularında öne geçme amacı edinen sinema ve tiyatro oyuncuları, iletişimciler, eğitimciler, politikacılar, pazarlama sektöründe çalışanlar, spikerler ve konuşmacılar tarafından yapılırlar.
İlgili eğitim: Diksiyon Sertifikası
Diksiyon; seslerin, kelimelerin ve tamamında cümlelerin insan kulağına hoş, anlamlı, dinlenir seviyede gelebilmesi için vurgu, tonlama, nefes, durak, heyecan ve mimik gibi detaylara dikkat edilerek seslendirilmesidir. Kelimeler konuşmacının duygu ve düşüncelerini taşırlar. Anlamın yitirilmeden ve eksilmeden dinleyiciye ulaşabilmesi için kelimelerin doğru seçilmesiyle birlikte onları doğru telaffuz etmek de büyük önem taşır.
Kelimelerin doğru, etkili ve düzgün söylenmesi için de iyi bir diksiyona sahip olmak gerekir. Seslerin, hecelerin, kelimelerin ağızdan kolayca, net bir şekilde çıkarılması ve konuşmaya keyifli bir ritim katacak doğru tonlamayı yapabilmek için varsa konuşma kusurlarını düzeltmek, dil kıvraklığını ve dudak kaslarını güçlendirmek gerekir.
Dudak kaslarının ve dil kıvraklığının güçlenmesi için dudak egzersizleri önemlidir. Tam da bu noktada peşi sıra gelen telaffuzu zor kelimelerden oluşan tekerlemelerle doğru sesleri çıkarmaya alışmak dilin hareket kabiliyetini artırır ve dudaklara gereken egzersizleri yaptırmış olur. Tekerleme egzersizlerini dişlerin arasına yere yatay olarak şekilde yerleştirilen kalemle birlikte yapmak etkisini daha da artırır.
Ağız tembelliğinden kurtulmak için diksiyon çalışmasında tekerleme okuma hızı ne çok yavaş ne de çok hızlı olacak şekilde ayarlanmalı. Ayrıca çene, dudak ve dilin etkin çalışmasına özen gösterilmeli. Gerekirse ağız hareketleri abartılmalı, seslerin tam net çıktığından emin olunmalı. Tek defada doğru söyleyebilmek hedeflenmeli, bunun için de bolca tekrar yapılmalıdır.
Diksiyonu Geliştiren Tekerleme Örnekleri
Sazende Şazi ile Zifos Zihni zaman zaman sizin sokağın sağ köşesinde sinsi sinsi fiskoslaşarak sizi zibidi Suzi’ye sonsuz ve sorumsuz bir hayâsızlıkla ikide bir şikâyet ederler.
Datçalı desinatör dadı deli dolu diktatörün damını dondurmayla donattığını duyunca dramatize dramaturg duygusal dublaja daldı.
Sizin damda var beş boz başlı beş boz ördek, bizim damda var beş boz başlı beş boz ördek. Sizin damdaki beş boz başlı beş boz ördek, bizim damdaki beş boz başlı beş boz ördeğe siz de bizcileyin beş boz başlı beş boz ördek misiniz demiş.
Dadaylı dadımın Dodurgalı düdük delisi dedesi diline doladığı dedbebeli dedim dedisiyle dırdırını dilinden düşürüp de bir kez olsun doya doya düden diyemeden, düdenin dallara doldurduğu doyumlu yemişlerden doyasıya yiyemeden darıdünyadan göçüp gitti.
Batı tepede tahta depo dibinde beytutet eden putlu dede tekkesinden matrut bitli Vedat, dar derede tatlı duttan dürülü pide yutup pösteki dide dide dört ayda dört türlü derde tutuldu.
Karaburunlu kabadayı Kadir, kafa kâğıdını Kadirlili kadirbilmez kapkaççı Kasım’la Kahire’deki Kalecikliler kahvehanesinde kalamarla kâfuru satan kaparozcu Kuzguncuklu kozmonot Kâzım’a kaptırmış.
Nobran Nadir’in Nallıhan’da naneruhu, nalın, narenciye, nergis alıp sattığı, namlı Nesrin’e de nazikâne nazım, nesir, nesep, nesiç, nemelâzımcılık, nezaket, nikelâj, nüans, nümayiş, nukut, noel, nöbet şekeri üzerine nutuk attığı söyleniyor.
Masallarda Tekerleme
Masalın başında söylenen masalla çok ilgisi olmayan, şaşırtıcı, sürprizli, alışılmadık, absürt söz cambazlığı içeren başlangıç tekerlemeleri dinleyiciyi masalın olağanüstü dünyasına hazırlar ve ilgi çeker. Bu tekerlemelere bazı yörelerde “döşeme” ya da “sayışma” denir.
“Bir varmış, bir yokmuş. Zaman zaman içinde, kalbur saman içinde, deve tellal iken, horoz imam iken, manda berber iken, annem kaşıkta, babam beşikte iken, ben babamın beşiğini tıngır mıngır sallar iken, babam düştü beşikten, alnını yardı eşikten…”
Masalın orta kısmında ise masalın büyüleyici atmosferini canlı tutan, hikâyenin içindeki olay ve zaman boşluklarını ustalıkla dolduran tekerlemeler söylenir. Masalların finalinde de genellikle iyilerin kazandığı ve ödüllendirildiği sonlara uygun olarak iyi dileklerin sıralandığı tekerlemeler söylenir.
“Gökten üç elma daha düştü: Biri bu masalı dizip donatana, biri oturup anlatana, birini de okudum, üfledim; insan çocuğumun ruhuna bağışladım.”
Tekerlemeleri Söylemek Neden Zordur?
Tekerleme söylemek zordur ama eğlenceli ve geliştirici olmasının sebebi de budur. Tekerlemeler aslında bir çeşit beyin egzersizidir. Diksiyonu düzelten etkisinin yanında çocuklarda hafızayı güçlendiren, beyni geliştiren, beyinde yeni öğrenme alanları oluşturan etkisi bulunur. Tekerlemeyi söylemeyi başaran çocuklarda özgüven gelişir. Kendisini daha rahat ifade edebilmeye başlar, çünkü tekerleme sayesinde zaten zoru başarmıştır. Farkına varmadan heceleme yapmayı öğrenen çocuk, kendisinden yeni tekerlemeler oluşturması istendiğinde yaratıcılığı da gelişir. Dil beyin koordinasyonunu geliştiren tekerlemeler anlama ya da öğrenme güçlüğü yaşayan çocuklara da yardımcı olur.
Peki tekerlemeler neden zordur? Çünkü tekerlemeler aynı tür kelimelerden değil, fonetik olarak benzer kelimeden meydana gelir. Cümlelerde anlam düzgünlüğü ya da mantık sırası gözetilmez. Bu durumlar da insan beynini şaşırtır.
Beynin, duyacağı ya da okuyacağı kelimeleri önceden tahmin etmeye çalışan bir nörobilişsel sistematiği bulunur. Konunun ne olduğunu hemen kavrayıp sonra gelebilecek kelime ve ifadeleri tahmin etmeye çalışır. Yani beklentiye girer. Tutarlı ve mantıklı bir cümle oluşması için şimdiye kadar öğrenilmiş bilgilere paralel olarak uygun kelimeleri bekler.
Ancak tekerleme tuzaklı yapısı gereği bu beklentileri boşa çıkarır ve beyni şaşırtır. Hiç olmayacak, akıl dışı, anlamsız, mantıksız ses ve kelimelerle karşılaşınca beyin dil koordinasyonu bir anda şoka uğrar ve dil sürçmeye başlar. İşin eğlenceli kısmı da burada başlar.
En Zor Tekerleme Örnekleri
Hızlı, duraksamadan bir avazda söylenmesi gerçekten çok zor olan bazı tekerleme örnekleri:
Şu tarlaya bi şinik kekere mekere ekmişler. Bu tarlaya da bi şinik kekere mekere ekmişler. Şu tarlaya ekilen bir şinik kekere mekereye dadanan boz ala boz başlıklı pis porsuk, bu tarlaya ekilen bir şinik kekere mekereye dadanan boz ala boz başlıklı pis porsuğa demiş ki; "Ben bu tarlaya ekilen bir şinik kekere mekereye dadanan boz ala boz başlıklı pis porsuğum" demiş. Öteki tarlaya ekilen bir şinik kekere mekereye dadanan boz ala boz başlıklı pis porsukta; Ben de; "bu tarlaya ekilen bir şinik kekere mekereye dadanan boz ala boz başlıklı pis porsuğum" demiş.
Bir tarlaya kemeken ekmişler. İki kürkü yırtık kel kör kirpi dadanmış. Biri kürkü yırtık erkek kel kör kirpi, diğeri kürkü yırtık dişi kel kör kirpi. Kürkü yırtık erkek kel kör kirpinin kürkünü, kürkü yırtık dişi kel kör kirpinin kürküne, kürkü yırtık dişi kel kör kirpinin kürkünü de, kürkü yırtık erkek kel kör kirpinin kürküne eklemişler.
İndim dereye sarul seke teke çepiç tek otlarlar. Dedim niçin sarul seke teke çepiç tek otlarsınız? Dedi bizim sorumuz sopumuz torumuz topumuz sarul seke teke çepiç tek otlarlar.
Ürdünlü ünlü üfürükçü üryani, Ünye Ürgüp üzerinden ülküdeşlerine üstüpü, üstübez, üvez, üzüm, üzengitaşı ve üzünç üvendirlerini sürüyerek götüren üçkağıtlarının ürküntü üreten ünü batasıca ünlemleriyle ürküverdi.
Pohpohçu pinti profesör pofur pofur pofurdayarak hınçla tunç çanak içinde punç içip pulverizatör prospektüsünü papaz balığı biblosunun berisindeki papatya buketinin bu yanına bıraktıktan sonra palas pandıras Pülümürlü Pötürgelinin getirdigi pörsük pötikare pöstekiyi Paluluların pıtırcık pazarında partenogenes pasaparolasını, pertavsız pervasız pervaz peyzajını ve perenospora pesterkerani pestilini posbıyıklı pisboğaz pedegoga Pınarbaşı'nda beş peşkirle peş peşe peşin peşkeş çekti, sonra da pılısını pırtısını topladı: "Pingpong, pingpong, pingpong Piyango pingpong! Pingpong, pingpong!" diyerek Posof'un pisipisi otundan yapılma pistovsu piposunu tüttüre tüttüre paytak paytak yürüyüp gitti.
Dal sarkar, kartal kalkar. Kartal kalkar, dal sarkar. Dal sarkar, kartal sarkar. Kantar tartar.
Çocuk Oyunlarında Tekerleme
Tekerleme en çok çocuklara yakışır. Tekrarlı ve ahenkli olması, ses benzeşmeleri içermesi, hayal gücüne dayalı ve kafiyeli olması tekerlemeleri çocuklar için eğlenceli, ilgi çekici yapar. Çoğumuz çocukken söylediğimiz tekerleme kalıplarını hala hatırlarız. Çünkü tekrarlı, kafiyeli ilginç kelimeler hafızaya kolaylıkla kazınır.
Tekerleme söylemeye çalışmak, çocukların dil gelişimini, konuşma becerilerini, yaratıcılıklarını ve kelime dağarcıklarını geliştiren eğlenceli faaliyetler olarak kullanılır. Oyunlarda ebe seçerken, oyuncuların taraflarını seçerken, oyuna eşlik ederken, kaybedene ceza verirken, oyunu bitirip dağıtırken de kullanılır.
Çocuklar için tekerlemelerin 5 faydası
1. Tekerlemeler çocuklarda fonemik farkındalığın gelişmesine yardımcı olur. Fonemik farkındalık, konuşulan kelimelerdeki bireysel sesleri (fonemleri) duyma, tanımlama ve işleme yeteneğidir. Bu, okuma ve yazmanın temelini oluşturduğu için çocukların öğrenmesi gereken çok önemli bir beceridir. Tekerlemeler, çocukların bu önemli beceriyi geliştirmeleri için harika bir yoldur.
2. Tekerlemeler dil gelişimine yardımcı olur. Çocuklar tekerlemelere maruz kalarak ritim, kafiye ve aliterasyonu öğrenirler - dil gelişiminin üç önemli yönü. Ayrıca kelime dağarcıklarını geliştirmeye ve yeni kelime ve kavramlara aşina olmaya başlarlar.
3. Tekerlemeler dinleme becerilerini teşvik eder. Bir tekerlemeyi takip edebilmek için çocukların dikkatle dinlemeleri gerekir. Bu, hem okul hem de genel olarak yaşam için önemli olan dinleme becerilerinin gelişmesine yardımcı olur.
4. Tekerlemeler motor becerilerin gelişimini destekler. Birçok tekerleme, el çırpma veya zıplama gibi eylemler veya jestler içerir. Bu hareketleri yapmak çocukların kaba motor becerilerini (büyük kas hareketi) ve ince motor becerilerini (küçük kas hareketi) geliştirmelerine yardımcı olur.
5. Tekerlemeler eğlencelidir! Çocuklar tekerleme söylemeye ve söylemeye bayılırlar. Bu sadece bilişsel gelişimlerine yardımcı olmakla kalmaz, aynı zamanda başkalarıyla bağ kurmalarına ve kendilerini mutlu ve memnun hissetmelerine de yardımcı olur.
