Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization) tarafından 1948 yılında kabul edilen tanımda “sağlık, sadece hastalıkların ve sakatlıkların olmayışı değil; zihinsel, fiziksel ve sosyal yönden tam bir iyi hali" olarak açıklanmış, ilgili tanım kapsamında “hasta olmayan insan sağlıklıdır” anlayışının ötesinde dışsal; yani ekonomik, toplumsal politik etkenlerde dahil edilmiştir. Bu çalışmamızda "Sağlığın Pozitif Tanımları Nasıldır? Sağlığın Diğer Modelleri Nasıldır? Sağlığın Boyutları Nasıldır?" sorularını cevaplayacağız.
Sağlığın Pozitif Tanımları Nasıldır?
Sağlığın pozitif tanımlamasında dikkat çekilmek istenen “iyi olma hali”dir. Sağlığın olumsuz veya negatif tanımlarında daha önceleri genellikle biyolojik ve tıbbi parametreler kullanılırken, sağlığın pozitif tanımlamalarında zihinsel, fiziksel ve sosyal etmenler beraber kullanılmaktadır. Sonuç olarak bilimsel disiplinlerin daha geniş kapsamda etkileşimleri söz konusu olmaktadır.
James S. Larson’ın sağlığa yönelik temel yaklaşımlarını ele aldığı dört model bulunmaktadır. Bu modeller medikal veya biyomedikal olan tıbbi model, biyopsikososyal model olan dünya sağlık modeli, iyili hali modeli ve çevresel uygulanma modelidir. İlgili modellerin tamamını şöyle açıklayabiliriz.
Tıbbi model: sağlıklı yapının anormal olmayan bir halinin işleyişi genetik, kimyasal fiziksel gibi iç ve dış etken nedenleri ile bozulması ve bunun sonucu olarak kişinin hastalanması olarak görülmektedir. Temel yaklaşımda normal kavramı yer almaktadır. Bunun dışına çıkılması halinde ise anormal bir durum olacağından dolayı hastalık olarak kabul edilmekte olup hekimin gözetimin teşhis ve sonrasında uygun tedavi süreci başlamaktadır.
Sağlığın Diğer Modelleri Nasıldır?
WHO modeli: Dünya Sağlık Örgütü yukarıda yer alan sağlık tanımından yola çıkar. Biyo-psikososyal model olarak da isimlendirilebilir. İyilik halinden ifade edilen, kişinin öznel algılamasına ayrıca yer verilen rahatsızlığın olmayışıdır. Bu model oldukça eleştirilmekte olup bunun en temel nedeni ise idealist olmasıdır. Fakat farklı disiplinleri ve farklı sağlık boyutlarını bir araya getirmesi açısından oldukça önemlidir.
İyilik Hali Modeli: Dünya Sağlık Örgütü tarafından yapılan tanımlamada iyilik halinden farklı olarak ilgili modelde sağlık, bedensel ve zihinsel olarak hastalıklarla mücadele etme kapasitesidir. Gayret, öznel algılama, telkin, dini inançlar, zihinle beden arasındaki ilişki hali bu modelde hayat bulduğunu belirtebiliriz.
Çevresel Uyumlama Modeli: Bu model tıbbi model içinde yer almaktadır. Çevresel uyumlama modeline göre sağlık, kişinin içinde bulunduğu sosyal ve fiziksel çevreye uyum gösterme kapasitesi ile yakın ilişkilidir. Örneğin kişinin, duygusal ve fiziksel streslerle karşılaştığında uygum göstermemesi durumunda, hastalanmaktadır.
Yukarıda yer alan sağlıkla ilgili modellerde ele alınan rahatsızlık ve hastalık kavramlarının ve netice itibariyle sağlığın negatif ve pozitif tanımlamalarının doğrultusunda, sağlığın sosyal ve tıbbi modelleri olarak iki başlık altında değerlendirilebilir. Bunlardan ilki sağlığın sosyalleştirilmesi, diğeri sağlığın tıbbileştirilmesi şeklindedir. Fakat önelikle sağlığın hangi boyutları ile ele alınabileceği temel hatları ile ortaya koyulması gerekmektedir.
Sağlığın Boyutları ve Kapsamı Nelerdir?
Günümüzde sağlık kavramının elde ettiği en geniş kavramı ortaya koymak için sağlığın hangi boyutlarda ortaya koyulduğunu görmek gerekecektir. Naidoo ve Wills tarafından değerlendirilen, sağlığın bireysel, toplumsal ve çevresel etkenleri ile ele alınarak, bir diyagramla ortaya koymaktadır.
Şekil 1. Sağlığın Mevcut Boyutları
İçerde yer alan daire sağlığın kişisel boyutlarını göstermekte olup altı düzeyde ele alınmaktadır. Bu düzeyler şöyledir;
Fiziksel sağlık: Doğrudan vücutla ilgili bir konudur. herhangi bir kaza sonucu meydana gelebilecek bir yaralanma, biyolojik olarak ortaya çıkabilecek bir hastalık durumunda meydana gelen ağrı, bu boyut kapsamında değerlendirilebilir. Fiziksel sağlık kişinin vücut bütünlüğünün yerinde olmasıdır. Bunun olmaması durumunda ise fiziksel sağlıktan bahsedilemeyecektir.
Sosyal sağlık: En başta aile olmak üzere ve arkadaşlardan destek alan duygusu şeklinde açıklanmaktadır. Sağlılığın yalnız biyolojik sebeplerden oluşmadığını içeriğinde sosyal nedenlerinde olabileceği, hayatın getirmiş oldu sosyolojik sorunların sağlığı olumsuz etkileyebileceğini belirtebiliriz. Özellikle yakın arkadaş, aile ve çevreninin bu durumda etki yaptıklarını, hem pozitif hem de negatif etkilerinin olabileceğini ifade edebiliriz. Bu yönüyle sosyal sağlığın önemli olabileceğini diğer sağlığın boyutları ile beraber değerlendirilmesi gekmektedir.
Ruhsal sağlık: Dini prensipleri veya inançları ya da ahlaki prensipleri kabul etme ve ortaya koyma olarak açıklanabilir ki bunun sağlığın önemli alanı olarak değerlnedirmek gerekir. Ruhsal sağlık boyutu olayın psikiyatri tarafıyla yakın ilişki içindedir. İnanç kavramları dini ritüeller gibi hususlar alanda daha çok değerlendirilmektedir. Fakat tıbbi hizmetler açısından değerlendirmek gerekmektedir. Olayın klinik boyutları ile ele alındığı psikiyatri uzmanları tarafından ele alınması gerektiğini açıklayabiliriz.
Cinsel sağlık: Bireyin cinselliğini tatmin edici şekilde ifade etmeyi başarma ve bunu kabul etmesi yetisi olarak ifade edilebilir. İnsanlar hayatın her evresinde kendilerini gerçekleştirmek ister. Abraham Maslow'un ihtiyaçlar hiyerarşisini dikkate aldığımızda yaşamsal evrenin ilgili göstergeleri arasında cinselliği ve sonrasında hayatında sağlıklı olmayı gerektiğini belirtebiliriz. Cinsel sağlık insanınlarda açısında yaşamın devamı konusunda önemlidir.
Zihinsel sağlı: Kişinin kendi değerine inancı ve olumlu düşünce yapısı olarak gösterilmektedir. Örneğin sorunlarla mücadele etme ve kendini iyi hissetme olarak açıklanabilir. Fakat bunun temelinde inanç duyuguları bulunmakta ve her inançta hayatta kalma sorunlarla mücale etmek gibi düşüncelerin olabileceğini belirtebiliriz.
Duygusal sağlık: İlişki kurarak duygularını ifade etme yeteneği olarak gösterilebilir. Örneğin bir kişinin çevresi tarafından sevildiğini hissetmesi. Bu duygunun sağlığı poztif yönde etkilediğini belirtebiliriz. Patch Adams paradoksundaki hastalara olan yaklaşımı dikkate alınca bunun çokta önemli bir değer olduğunu yaşam ömrüne pozitif katkılar sağladığını açıklamak mümkündür.
Toplumsal sağlık ise sağlık ile bir toplumun nasıl yapılanacağı arasındaki bağ olarak kabul edilmektedir. Barınma, barış yiyecek gelir benzeri alt yapıları ve toplum içinde yer alan bölünme ve bütünleşmelerin derecelerini içermektedir. Çevresel açıdan sağlık ise insanların yaşamış olduğu fiziksel çevreyi göstermektedir. Ev, ulaşım, hijyen, temiz su imkanı ve kirliliği bulundurmaktadır. İlgili diyagram, sağlığı bir bütüncül açıdan ele almakta olup yaşamış olduğumuz zamanın, sağlığı geliştirme çabalarında yol gösterici olarak değerlendirilmektedir.
Elbette bütün bu değerlendirmeler ışında gösterilen çabaların tamamı daha iyi sağlık şartlarında yaşamaktır. Sağlık yalnızca gösterilen tıbbi hizmetler şeklinde değerlendirilmemelidir. Tıbbi hizmetlerle beraber çevresel, toplumsal, fiziksel, zihinsel, ruhsal ve duygusal değerlendirmelerin de yerinde olması beklenmektedir. Bu faktörlerin bir kaçının veya birinin eksik olması durumunda sağlıksız bir bireysen söz edilebilir. Fakat toplumun ortak olarak kabul ettiği azami şartların sağlanması durumundan da sağlıktan söz edilebilir. Örneğin herkese fiziksel, ruhsal ve zihinsel yeterliliğe sahip olabilir ancak sağlıklı olmak isteniyorsa sosyal anlamda da tam bir iyilik halinin olması gerekecektir.
Kişisel Boyutlar Beraber Değerlendirilebilir Mi?
Bütün kişisel sağlık boyutlarının önemli olduğunu açıklayabiliriz. Ancak bunların arasında ilk dikkat edilmesi ruhsal, fiziksel ve aynı zamanda sosyal sağlık boyutları olacaktır. Ruhsal boyutun diğer boyutları ile beraber değerlendirilmesi gerekmekdir. Özellikle tıbbi hizmetlerde yaşanan önemli değişimler ruhsal sağlık boyutunu akıl ve bilimle dikkate alınması gerektiği yönündedir. Fiziksel, sosyal ruhsal ve duygusal sağlık boyutlarının bir bütün içinde göz önünde bulundurulması faydalı olacaktır. Sonuç olarak beraber değerlendirilmelidir.
İyilik ve Çevresel Modeli Nasıldır?
İyilik Hali Modeli: İyilik hali modeli Dünya Sağlık Örgütü'nün ifade etmiş olduğu ilgili tanımın içinde yer almaktadır. İyilik hali ile beraber bedensel, ruhsal ve sosyal faktörlerinde beraber değerlendirelebileceği açıklanmıştır. Özel algılama, gayret, dini inançlar, telkin, bedenle zihin arasındaki ilişki bu model kapsamında anlam bulduğunu açıklayabiliriz. Çevresel model tıbbi model kapsamında yer almaktadır. Çevresel uyumlama modeline bakılacak olursa sağlık, bireyin içinde bulunduğu fiziksel ve sosyal çevreye uyum gösterme kapsaitesiyle yakın ilişki içindedir. Örneğin yoğun iş temposuna yönelik bireylerin yaşamış olduğu fiziksel ve duygusal sorunlarla ortaya çıkan stresler ve neticesinde meydana gelebilecelek hastalıklardır.
James S. Larson’ın Yaklaşımı Nasıldır?
Sağlığın negatif ve olumsuz tanımlarında daha önceki dönemlerde ağırlıklı olarak tıbbi ve biyoloji değerlendirmeler kullanılırken, sağlığın olumlu tanımlamalarında fiziksel, zihinsel ve sosyal faktörler bir arada kullanılmaktadır. Netice olarak bilimsel disiplinlerin daha kapsamlı etkileşimleri söz konusu olacaktır.
