Stres, insanlık tarihi kadar eski bir kavram. Henüz avcı olarak yaşadığımız çağlarda bile, evren av olmamak ve hayatta kalıp türün devamlılığını sağlamak için stres mekanizmasını geliştirdi. Bunu kısaca "savaş ya da sıvış!" olarak da tanımlamak mümkün. Peki, stres altındayken vücudumuzda neler oluyor ve bu durumla nasıl başa çıkabiliriz? Gelin, bu konuyu daha detaylı inceleyelim.
Stres Altında Kalmak
Stres altındayken yalnızca hayati sistemlerimiz faaliyettedir. Bu dönemde sindirim sistemi veya bağışıklık sistemi çalışmasını geçici olarak durdurur. Peki, stres sırasında vücudumuzda başka neler olur?
Beyin, stres kaynağının büyüklüğüne göre "savaş" ya da "kaç" ikileminden birini seçer. Hayati organ ve sistemler devreye girer. Öncelikle solunum sistemi hızlanır, kaçmak ya da savaşmak için ihtiyaç duyulacak tüm organlara oksijen ve kan akışı sağlanır. Kanda taşınan adrenalin ve kortizol gibi hormonlar en uç organlara kadar ulaşır ve kademeli olarak istemli hareket sistemi devreye girer.
Kol ve bacaklara hızla taşınan kan, av büyükse ondan kaçarken enerjinin sürekliliği için hayati önem taşır. O halde stres, hayatın devamı için gereklidir. Hatta az miktarda stresin yıpratıcı değil, aksine iyi olduğu yönünde araştırmalar vardır. Örneğin, psikolog Kelly McGonigal'ın "The Upside of Stress" kitabında, stresin olumlu etkileri üzerinde durulmuştur (McGonigal, 2015).
Anne Karnında Stres
Hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalarda, hamile sıçanlar ılımlı stres, çevresel stres ve metabolik strese (altlarındaki talașların belli bir süre ıslak bırakılması ve aç bırakmak gibi) maruz kaldıklarında, doğan yavruların bağışıklık sistemlerinin daha aktif olduğu ve ergenlikte beynin daha erken olgunlaştığı görülmüş. Aynı deneyin insanlarda da (özellikle hamileliğin son döneminde) benzer sonuçlar verdiğini gözlemlemeleri de kayda değer (Entringer et al., 2015).
Anne karnındayken ılımlı strese maruz kalan bebek, ortamdaki stresi tamamen algılıyor ve vücut, doğacak bebeğin sağ kalma şansını artırabilmek için genetik materyal değişikliğine sebep oluyor. Dolayısıyla hamilelerin tamamen stresten uzak, yalıtılmış, hiçbir sorumluluk almadan bu dönemi geçirmesi istenen bir durum değil. Biraz stres gerekli.
Büyük Aşklar Stresle Başlar
Aşkın kendisi bir stres faktörü olduğu gibi, aşkı stresin başlattığı yönünde çarpıcı istatistikler de var. Kendinizi bir davette düşünün. Yalnızsınız ve kadrajınıza birden bir kadın/erkek takıldı. Onun yanına gidip gitmemek, onu gözlemlemek ufak çapta bir stres oluştururken aslında bu sizi ona doğru çekmeye başlar ve genelde bu, romantik bir ilişkinin başlayabileceğinin işaretidir.
Aslında orada bir topluluğun arasında bulunuyor olsaydınız, stresten uzak, gayet güvenli bu ortamda beyin devreleri daha farklı çalışacak, "burası iyi ve güvenli, durumunu koru" sinyali gönderecek ve muhtemelen atağa geçmeyecektiniz. Aynı şekilde 1. Dünya Savaşı sıralarında romantik bağlanma daha yoğundu çünkü partnerin geriye dönüp dönemeyeceği bile belli değildi ve bu da duygusal bağlanmayı artırıyordu.
Eski, tahta bir tarihi köprü üzerinde yapılan araştırma da bunu kanıtlar nitelikte. Çalışmada bir kadın, köprü üzerinden geçenleri durdurup anket yapıyor. Köprünün en riskli yerinde durarak yapılan anketin sonunda ise erkek katılımcılara, anketi yapan kişi üzerinde telefon numarası bulunan kartını veriyor. Aynı çalışma bir parkta da tekrar ediliyor. Sonuçlar oldukça ilginç!
Eski tahta köprü üzerinde ankete katılan erkeklerin, karttaki telefon numarasını arama oranı, parkta anket yapılanlara göre iki misli fazla bulunuyor (Dutton & Aron, 1974). Buradan çıkan sonuca göre hoşlandığınız kişiyi etkilemek için sessiz, sakin bir yere gitmenin ilişkinin devamı açısından bir katkı sağlamayacağı, aksine ortamda bir miktar stresin olması gerektiğini artık biliyorsunuz. Tabii ki bu, romantik aşk için geçerli.
Stres ve Alzheimer İlişkisi
Yapılan farklı bir araştırmada, emekliye ayrılan insanların sessiz sakin bir kasabaya taşınıp işten güçten el çektiklerinde Alzheimer'a yakalanma oranlarının arttığı ve erken bunadıkları görülmüş. Oysa ki hepimizin hayali değil midir, emekliye ayrılıp bir sahil kasabasında bahçeli ev, küçük bir tekne alıp sabahtan akşama balık tutmak. Seksenlerine gelmiş fakat hala sabah erken kalkıp işine giden ya da yükümlülüklerini yerine getirmeye çalışan bireylerde erken bunama, Alzheimer pek görülmez. Bunu çevrenizde gözlemleyebilirsiniz.
Ana dili haricinde ikinci bir dil öğrenen insanların gelecekte Alzheimer olma riskinin yarı yarıya azaldığını biliyor muydunuz? (Bialystok, Craik, & Luk, 2012). Avrupa'da yapılan bazı araştırmalarda ise, yaşlıların bireysel kendi ayrı evlerinde yaşamalarının, çocuklarıyla beraber yaşamak yerine onlara kısa ziyaretler yapmalarının beklenen yaşam ömrü ve kalitelerini artırdığını gösteriyor (Tomassini et al., 2004). Tabii ki burada kültür ve etnik farklılıklar söz konusu olabilir. Zira bizim gibi toplumlarda yaşlılar daha çok bakıma muhtaç kimseler olarak algılandığından bireysel yaşamaları genelde söz konusu olmuyor.
Peki ya stres çoksa?
Stres Yönetimi
İlgili eğitim: Maruz kalınan stres her zaman baş edebileceğimiz türden olmayabilir. Peki, bu durumda ne yapılmalı? Stres doğru algılanmalı ve bilinmeli. Stresi yönetebildiğiniz ölçüde bunun üstesinden gelebilirsiniz.
Örnek vermek gerekirse, İstanbul'da yaşayanlar bilir. Trafikte olmak pek çoğu için başlı başına stres kaynağıdır. "Pek çok kişi" dememin sebebi, kimi zaman bu stresin algılama düzeyinize göre de değişebilir olması. Trafiktesiniz ve kırmızı ışık yandı. Bu sizde bir stres oluşturmayabilir fakat o gün önemli bir toplantıya yetişmeye çalışıyorsanız ve sürekli kırmızı ışığa yakalanıyorsanız, bu sizin için bir stres kaynağı haline gelebilir.
Böyle durumlarda stresi azaltacak şeyler yapmak yine de mümkün. Aracınızda ya da toplu taşımada trafiğin akmasını beklerken dil öğrenebilirsiniz. Üstelik bunu ücretsiz ve online bile yapabilir, hatta sertifika sahibi bile olabilirsiniz! Bu yöntemlerle stresi yönetmek zor değil, yeter ki strese teslim olmayın ve huzurlu yaşayın.
Stres ile başa çıkmak için eğitim var mı?
Stres ile başa çıkmanın diğer yolu da bu konu kapsamında eğitim almak. İstanbul İșletme Enstitüsü bu konuda ücretsiz eğitimler veriyor. Bunun yanı sıra, Türkiye Stres ve Anksiyete Derneği de stres yönetimi konusunda seminerler düzenliyor (Türkiye Stres ve Anksiyete Derneği, 2021).
Sonuç olarak, stres hayatımızın kaçınılmaz bir parçası. Ancak stresin olumsuz etkilerini azaltmak ve hatta stresi lehimize çevirmek mümkün. Bunun için stres belirtilerini iyi tanımak, stresle başa çıkma yollarını öğrenmek ve gerektiğinde profesyonel destek almaktan çekinmemek gerekiyor. Stresin olumlu etkilerini de göz ardı etmemeli, kontrollü bir şekilde yaşamımıza dahil etmeliyiz. Unutmayın, biraz stres her zaman iyidir!
Kaynakça
Bialystok, E., Craik, F. I., & Luk, G. (2012). Bilingualism: consequences for mind and brain. Trends in cognitive sciences, 16(4), 240-250.
Dutton, D. G., & Aron, A. P. (1974). Some evidence for heightened sexual attraction under conditions of high anxiety. Journal of personality and social psychology, 30(4), 510.
Entringer, S., Buss, C., & Wadhwa, P. D. (2015). Prenatal stress, development, health and disease risk: A psychobiological perspective—2015 Curt Richter Award Paper. Psychoneuroendocrinology, 62, 366-375.
McGonigal, K. (2015). The upside of stress: Why stress is good for you, and how to get good at it. Penguin.
Tomassini, C., Glaser, K., Wolf, D. A., Broese van Groenou, M. I., & Grundy, E. (2004). Living arrangements among older people: an overview of trends in Europe and the USA. Population trends, (115), 24–34.
Türkiye Stres ve Anksiyete Derneği. (2021). Stres Yönetimi Eğitimleri. Erişim adresi: https://www.anksiyete.org.tr/stres-yonetimi-egitimleri
Keywords: stres yönetimi teknikleri, stres belirtileri ve tedavisi, anne karnında stres etkileri, stresin sağlık üzerindeki etkileri, stres ve alzheimer ilişkisi, stres altında beyin fonksiyonları, romantik ilişkilere stresin etkisi, stres kaynakları ve çözümleri, stresle başa çıkma yolları, stresin olumlu etkileri
